Ш.Уәлиханов туралы шағын мәлімет жазыңыз

Шоқ ан Шығ ысұ лы Уә лиханов қ азақ тың ұ лы ғ алымы, ориенталист, тарихшы, этнограф, фольклорист, ағ артушы, демократ. Ол қ азіргі Қ останай облысының Қ ұ смұ рын бекетінде 1835 жылы туғ ан. Балалық шағ ы ата қ онысы Сырымбет тауының (Кқ кшетай облысы) баурында ө ткен. Ө з ә кесі – Шың ғ ыс, ұ лы атасы Уә лихан. Арғ ы атасы Абылай.

Шоқ ан Сырымбетте халық тың қ айнағ ан ортасында болды. Ол жас кү нінен тарихи ө лен, жыр, аң ыз, ә ң гімелерді қ ызығ а тың дап, қ ұ лақ тү ріп ө скен. Тіпті Қ ұ смұ рындағ ы шағ ының ө зінде «Қ озы Кө рпеш – Баян Сұ лу» жырын жазып алыпты. Сырымбетте аң ыз, жырлар сюжетіне сурет салатын болғ ан. Шоқ ан табиғ атынан зерек, алғ ыр болғ ан. Ш.Уә лиханов ә уелі Қ ұ смұ рында қ азақ мектебінде оқ ып арабша хат таниды. Дә стү р бойынша «жеті жұ рттың тілін білуге» тиісті хан баласы Шығ ыс тілдерінен араб, парсы, шағ атай тілін жасынан жақ сы ү йренген; кейін Орта Азияның тү ркі тілдерін мең герген.

1847 жылы ол Омбыдағ ы кадет корпусына оқ уғ а тү седі. Сібірдегі ең таң даулы оқ у орны болып есептплптін бұ л корпус, декабрист А.Завалишиннің сө зімен айтқ анда, «ағ артушылық пен патриотизмнің ө ркен жайғ ан жері» болатын.

Корпутса ой-ө рісі, білімі жағ ынан «Шоқ ан тез ө сті, орыс жолдастарын басып озып отырды. Екі-ү ш жылдан кейін-ақ Шокан ө з класындағ ылардан ғ ана емес, ө зінен екі жас ү лкендердің класындағ ыларды да идея жағ ынан басып озды», - дейді бірге оқ ығ ан досы Г.Н.Потанин. Шоқ анның рухани ө суіне орыс ә дебиетінің мұ ғ алімі ориенталист Н.Ф.Костылецкий, мә дениет тарихы курсын жү ргізген айдаудағ ы ғ алым Гонсевский, ә дебиетші В.Т.Лободовский (Н.Г.Чернышевскийдің жас кезіндегі досы, кейін идеялас ә ріптесі) елеулі ық пал еткен.

Костылецкий арқ алы 1852 жылы Шоқ ан мен И.Н.Березин арасындағ ы тікелей достық қ атынас басталады. Березиннің тапсырмасы бойынша Шоқ ан Тоқ тамыстың «Хан жарлығ ына» талдау жасайды. Бұ л оның алғ ашқ ы ғ ылыми жұ мысы. 14-15 жасар Шоқ анғ а мұ ғ алімдері болашақ ғ алым, зерттеуші деп қ арайтын еді дейді Потанин.

Жас Шоқ анның білімдарлығ ын, ә сіресе Шығ ыс ә дебиетін жақ сы білетіндігін С.Ф.Дуров, Семенов-Тян-Шанский, Потанин; Н.М.Ядринцев жоғ ары бағ алағ ан. «...жалпы жолдастарына, соның ішінде мағ ан, ол еріксіз, «Европағ а ашқ ан терезе сық ылды болды», - дейді Г.Н.Потанин.

1853 жылы Уә лиханов кадет корпусын 18 жасында бітіреді. Ол Омбыда ә скери қ ызметқ е қ алдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қ азақ станның солтү стік-батыс аймағ ын басқ аратын генерал-губернатор Г.Х.Гасфорттың адъютанты болып тағ айындалады. Екінші жағ ынан Батыс-Сібір ө лкесінің Бас басқ армасы оны айрық ша тапсырмаларды орындайтын офицер етіп ұ стайды. Қ ызметте Шоқ ан бюрократтық...мансапқ ор чиновниктері мен патша ө кіметінің отаршылдық саясаты туғ ызғ ан ә ділетсіздікке қ арсы кү ресіп, олардан қ ысым кө реді. Бұ л туралы достарына – М.Ф.Достоевский, А.Н.Майков, В.Курочкин, К.К.Гутковскийге жазғ ан хаттарында Омбыдан кетуді, тұ ғ ан халқ ына пайдасы тиетін қ ызмет істеуді армандайтыны айтылғ ан.

Ш.Уә лиханов адъютанттық қ ызмет атқ ара жү ріп Орта Азия халық тарының тарихын, этнографиясын, географиясын зерттеуге белсене араласады.

1855 жылы Шоқ ан Орталық Қ азақ станды, Жетісу мен Тарбағ атайды аралайды. Қ азақ халқ ының тарихы мен ә дет-ғ ұ рпы, діни ұ ғ ымдары жайында материал жинап қ айтады.

1856 жылы Шоқ ан қ ырғ ыз елін зерттеу экспедициясына қ атысады. Қ ырғ ыздар мен Ұ лы жү з қ азақ тарының тарихы, этнографиясы жайлы мә ліметтер жинайды, фольклор нұ сқ аларын жазып алады. Бұ дан кейін Қ ұ лжа қ аласында болып, Жоң ғ ария тарихымен шұ ғ ылданады.

1857 жылы тағ ы қ ырғ ыз еліне барады. Осы сапарында жинағ ан материалдарын ол «Жоң ғ ария очерктері», «Қ ырғ ыздар туралы жазбалар», «Қ азақ тың халық поэзиясының тү рлері туралы», «Ыстық қ ө л сапарының кү нделіктері», «Қ ытай империясының батыс империясы жә не Қ ұ лжа қ аласы» атты ең бектерінде пайдаланады. Бұ л ең бектерді орыс ғ алымдары аса зор бағ алағ ан. Оларда жергілікті халық тардың тарихы, мә дениеті, ә дебиеті, ә дет-ғ ұ рпы зерттеледі. Шоқ ан табиғ атты жә не ел тұ рмысын жазушылық шеберлікпен суреттеген. Орыс достары оны «Қ азақ тар туралы жазатын орыс ә дебиетшісі» деп атағ ан.

Шоқ ан қ ырғ ыз халқ ының «Манас», «Семетей» туралы дастандарын аса қ ұ нды туындылар ретінде бағ алағ ан. Шоқ ан «Манасты» даланың «Иллиадасы» тә різді десе, «Семетей» жырын «Манастың» жалғ асы. Бұ л – қ ырғ ыздың «Одиссеясы» деген. «Манасты» бірінші рет баспағ а ұ сынып, орыс ғ алымдарына таныстырғ ан да Шоқ ан.

П.П.Семенов-Тян-Шанский ө зінің Жетісу бойындағ ы зерттеулерін жү ргізгенде Шоқ анмен ақ ылдасып отырғ ан. Семенов-Тян-Шанскийдің ұ сынуымен 1857 жылы Шоқ ан орыс географиялық қ оғ амының толық мү шелігіне сайланды.

1858-1859 жылдары Шоқ ан ө зінің Қ ашқ арияғ а барғ ан атақ ты саяхатын жасайды. Қ ашқ ария мә ліметтері Шоқ анның дү ние жү зілік география ғ ылымына қ осқ ан зор жаң алығ ы болды.

Шоқ ан ө мірімен ғ ылыми творчестволық қ ызметінің аса елеулі кезең і – оның 1859 жылдың аяғ ында Петербургте болуы еді. Петербургте ол идеялық жағ ынан кө п ө сіп, ә леуметтік жағ ынан толысып қ айтты. Денсаулығ ы нашарлап ол еліне қ айтады. Шоқ ан 1865 жылы қ айтыс болады. Оның сү йегі Алтынемел тауының баурайындағ ы Қ ө шен – Тоғ ан деген жерге қ ойылады.

Шоқ ан ө лімі оның сү йген қ азақ халқ ына жә не орыс достарына ө те ауыр тиді. Шоқ ан басына ескерткіш орнатуды ұ йымдастыруда жә не оның шығ армаларын жинап бастыруда орыс ғ алымдарының ең бегі зор. Орыстың географиялық қ оғ амы басып шағ арғ ан (1904) Шоқ ан шығ армаларына жазғ ан алғ ы сө зінде академик Н.И.Веселовский: «Шоқ ан Уә лиханов шығ ыстану ә лемінде қ ұ йрық ты жұ лдыздай жарқ етіп шығ а келгенде, орыстын шығ ысты зерттеуші ғ алымдары оны таң ғ ажайып қ ұ былыс деп тү гел мойындап, тү ркі халқ ының тағ дыры туралы онан маң ызы зор, ұ лы жаң алық тар ашуды кү ткен еді. Бірақ Шоқ анның мезгілсіз ө лімі біздің бұ л ү мітімізді ү зіп кетті», - деп жазды.

1958 жылы Уә лихановтың Алтынмелдегі қ абірі басына биік обелиск орнатылады. Кауфман қ ойғ ызғ ан мә рмә р тас соның қ абырғ асына ө ріліп жымдастырылады.

42. Қ ожа Ахмет Ясауи кесенесі — Тү ркістан қ аласында XIV ғ асырдың соң ында тұ рғ ызылғ ан архитектуралық ғ имарат. Қ ожа Ахмет Ясауи дү ние салғ аннан кейін халық тың кө п жиылуымен ө зіне арнап соғ ылғ ан кішкене мазарғ а жерленеді. Кейін бұ л кесене мұ сылмандардың жаппай тә уеп ету орнына айналды.

Тү ркістан қ аласындағ ы Ахмет Ясауи ғ имараты – орта ғ асырлық сә улет ө нерінің кө рнекті ескерткіші. Ол XII ғ асырда ө мір сү рген бү кіл Шығ ысқ а аты ә йгілі кө не тү ркі ақ ыны, софизмді уағ ыздаушы Ахмет Ясауидің (Яссы-дан шық қ ан деген мағ ынада) бейітінің басына орнатылғ ан.

Оң тү стік Қ азақ станда Сайрам деген жерде туғ ан Ахмет Ясауи сол кездегі ғ ылым мен ағ артудың орталығ ы ретінде белгілі болғ ан Отырар қ аласында білім алады да, кейіннен Бұ хардағ ы Юсуп Хамадани басқ арғ ан сопылар қ ауымына кіріп, дә руіштік мектептен ө теді.

1140 жылы Юсуп Хамадани, кейіннен оның екі мү ритті дү ние салғ ан соң, қ ауымды Ахмет Ясауи басқ арады. Бірақ кө п ұ замай-ақ «мә ртебелі» қ ызметін тастап, ө зінің туғ ан ө лкесіне біржола қ айтып оралады. Софизм идеяларын уағ ыздап, ө зі де оны берік ұ стана отырып, жоқ шылық та ө мір сү реді. Сондық тан да, оны жергілікті халық Ә зірет Сұ лтан деп атап кетеді.

Ахмет Ясауидің уағ ыздаушы жә не ақ ын ретінде атағ ы кең жайылып, оның «Диуани Хикмет» («Даналық жайындағ ы кітап») атты діни ө лең дер жинағ ы кө не тү ркі тілінде жазылғ андық тан, жергілікті халық қ а тү сініктілігі арқ асында талай мә рте қ айта кө шіріліп, бірнеше рет басылғ ан...

Бұ л сияқ ты уағ ыздық ө лең дерінің философиялық жә не діни-мисттикалық мазмұ ны, ондағ ы жақ сылық қ а, ә ділеттілікке шақ ырғ ан ү нмен ұ ласады, халық тың қ айырымдылық сезімін ояту, оны басқ а діндегілермен жауласудан сақ тандырумен қ атар дін иелерінің ашкө здігін, зұ лымдығ ын ә шкерелеумен жалғ асып жатады.

Ахмет Ясауидің ө лең дері қ ұ нды ә деби ескерткіш, кейіннен қ азақ халқ ыныі қ ұ рамына енген қ ыпшақ, оғ ыз, қ арлық сияқ ты кө не тү ркі тайпалары зерттеудің кө зі болып табылады.

Халық аң ыздарында Тү ркістандағ ы ә улиенің аруағ ын атақ ты қ олбасшы, бү кіл Шығ ысты тітіренткен Ақ сақ Темірдің айрық ша сыйлап ө ткені айтылады. Оның ә мірімен Ахмет Ясауи қ айтыс болғ аннан екі жү з жыл кейін қ ирап бітуге таянғ ан кішкене ғ ана мазардың орнына, дү ние жү зілік сә улет ө нерінің белгілі ескерткіші орнатылды.

Темірдің ө мірін Зафарнама, «Жең іс кітабы» авторы Шараф-ад Дин Ә ли Мазди растайды. Ескерткіштің салынуын оның Ахмет Яссауидің қ абырына зиядат етіп қ айтқ ан 1397 жылдың аяғ ындағ ы оқ иғ алармен байланыстарыды. «Жең істер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда болғ ан кезінде, мұ нда ө зіне қ арайтын елдердің тегінде Ахмет Яссауидің атына лайық зә улім ғ имарат салу жайлы жарлық берген еді делінеді. Ол ислам дінінің даң қ ын асыруда, оның кең таралуына, аса ү лкен ө лкен басқ аруды жең ілдетуге тиіс болғ ан.

ХІV ғ асырдың аяғ ында бұ л кү мбез біткен соң Ә мір Темір кө реген Ә зірет Сұ лтанның қ орын ұ йымдастырып, ө зі арнайы қ ол қ ойып бекіткен. Дегенмен, Қ азандық тың ішкі есіктерінің біріндегі халькағ а жазылғ ан «1394-1395 жылдар» Темірдің ө зі белгілеп берген. Бұ л – ғ имараттың басқ а бө ліктерінің кіндігі. Темір уйдің ішкі сә ні мен салтанаты қ алай болуы керегтігін де айтқ ан. «Қ олхаты» (грамота) жазылғ ан. «Қ олхатта» Ә мір Темір кө регендікпен жаң а біткен ғ имарат туралы «ешқ ашан да, қ андай болғ ан жағ дайда да сатуғ а, жекеменшік секілді ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а уақ ытша немесе тү бегейлі біреуге беруге болмайтынын қ атты ескерткен».

Ғ имараттың кіре беріс есігінің ішкі маң дайшасында қ азірге дейін жақ сы сақ талғ ан жазудан мынадай сө здерді оқ уғ а болады: «Бұ л ә улие мекен алла тағ аланың рахымы жауғ ан падиша Ә мір-Темір Кө регеннің жарлығ ы бойынша орнатылды... Алла тағ ала оның ә мірінің ғ асырлар жасауына нә сіп етсін!»

Қ ожа Ахмет Ясауи кесенесі талай ғ асырдан бері мұ сылманшылық тың алтын бесігі болып келеді. Оны бү кіл қ азақ жұ рты, тү ркі ә лемі ерекше қ асиет тұ тады.Қ ожа Ахмет Ясауи кесенесі – тү ркі ә лемінің рухани орталығ ы.

Қ орық – мұ ражай алып жатқ ан жердің жалпы кө лемі 90 га. Қ орық – мұ ражай Қ ожа Ахмет Иассауи кесенесімен бірге Ү лкен қ ылует (жер асты мешіті, XII ғ.), Сегіз қ ырлы кесене (XIV-XVI ғ ғ.), Ұ лық бектің қ ызы, Ә білхайыр ханның зайыбы Рабиғ а Сұ лтан Бегім кесенесі (XV ғ.), Шығ ыс моншасы (XVI-XVII ғ.), Есімхан кесенесі, Жұ ма мешіті т.б. археологиялық, тарихи, сә улет жә не бейнелеу ө нерінің ү здік ескерткіштерін қ амтиды.

Қ орық – мұ ражай қ ұ рамына кіретін 20 жуық археологиялық, тарихи жә не сә улет ескерткіштерін қ айта қ алпына келтіру жә не оларды ашық аспан астындағ ы музейге айналдыру «Казреставрация» Республикалық мемлекеттік кә сіпорны атқ аруда. Ахмет Ясауи ескерткіші – Орта Азия мен Қ азақ стандағ ы біздің занамызығ а дейін сақ талғ ан ең зә улім кү мбезді, қ ыштан соғ ылғ ан ғ имарат. Оның кө лдененең і – 46, 5 м, ұ зындығ ы – 62, 5 м. Сыртқ ы кө рінісі симметриялы жинақ ы келген бұ л қ ұ рылысқ а ү лкенді-кішілі 35 залдар мен бө лмелер сыйып тұ р. Олардың барлығ ы бір-бірімен қ ос қ абатты 8 дә лізбен жә не ә р тү рлі ө тпелі баспалдақ тармен жалғ асып жатады.

Ахмет Ясауи ғ имаратының қ ұ рылымындағ ы тағ ы бір ерекшелік: Қ азандық ты қ оршағ ан блоктар-залдар мен бө лмелер кү мбезді мызғ ытпай ұ стап тұ ратын тіреу (контрфорс) іспетті. Қ абырғ аның қ алындығ ын белгілегенде де ү йдің берік тұ руы кө зделген. Ғ имараттың павильондарда бө лінуі олардың ә рқ айсысынің салмағ ы ө зіне тү сіру ниетінен туғ ан. Ү йдің қ аң қ асы тү рліше қ июластырылғ ан доғ а немесе кү мбез тә різді элементтерден қ ұ рылады, бұ л ә діс кейін Орта Азия мен Қ азақ стан архитектурасында одан ә рі дамытылды.