Ожа Ахмет Яссауи туралы мәлімет

Қ ожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам (Исфиджаб) — 1166 ж. Тү ркістан (Иасы)) — тү ркі халық тарының, соның ішінде қ азақ халқ ының, байырғ ы мә дениетінің тарихында айрық ша орыны бар ұ лы ақ ын, пә лсапашы.
Қ ожа Ахмет Йассауи– тү ркістандық ғ ұ лама, ә улие. Қ ожа Ахмет Йассауидің арғ ы тегі қ ожалар ә улеті. Ә кесі – Исфиджабта даң қ қ а бө ленген ә улие, Ә зірет Ә лінің ұ рпағ ы Шейх Ибраһ им. Анасы – Мұ са шейхтың қ ызы Айша (Қ арашаш ана). Мұ са шейх те Исфиджабта ә улиелігімен танылғ ан. Кейбір деректерде Қ ожа Ахмет Йассауидың Ибраһ им атты ұ лы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қ ызының болғ андығ ы айтылады.Қ ожа Ахмет Йассауидың ұ рпағ ы негізінен осы қ ызынан тарайды. 9 ғ асырда Отырар, Исфиджаб, Баласағ ұ н, Иасы, Сауран, Сығ анақ Шаш, Сү ткент, Жент, Кудур, Отлук, Ө зкент, тағ ыда басқ а Мауераннахр қ алаларында ислам діні уағ ызшыларының белсенді ә рекеттері саяси сипат алғ ан болса, 10 ғ асырдан бастап ислам ілімі жолындағ ы тә лім-тә рбиелік ордалар – медресе-теккелер тү бегейлі орнығ ып, исламдық -руханияттық ахлақ и (моральдық) ұ станымдар қ алыптаса бастады. Қ ожа Ахмет Йассауи дү ниеге келмей тұ рып, Исфиджабта исламдық фикһ (қ ұ қ ық) мектебі ханафи мазһ абының ондағ ан ө кілдері ө мір сү рді. Йассауи ілімі осы саяси-ә леуметтік, тарихи шарттарғ а байланысты қ алыптасты. Қ ожа Ахмет Йассауи ұ стаздарының кө шбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты ең бегінде Қ ожа Ахметтің Арыстан бабтың шә кірті болғ андығ ы, одан заһ ир жә не батин ілімдерінің сыры мен мә нін ү йренгендігі, оғ ан 16 жылы қ ызмет еткендігі туралы мә лімет береді.

Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызғ а алынады. Қ ожа Ахмет Йассауидың ө мірі мен қ ызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаһ ир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһ ар”) оның Юсуф Хамаданидың шә кірті екендігін кө рсететін деректер болғ анымен, соң ғ ы зерттеулерде оны теріске шығ аратын тұ жырымдар айтыла бастады. Қ ожа Ахмет Йассауидың алғ ашқ ы шә кірті – Арыстан бабтың ұ лы Мансұ р Ата, екінші шә кірті – Сайид Ата Хорезми, ү шінші шә кірті – Сү леймен Бақ ырғ ани. Осылардың ішіндегі ең кө рнектісі – Бақ ырғ ани (Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағ ы бір танымал шә кірттерінің бірі Мұ хаммед Данышменди сопы Қ ожа Ахмет Йассауидың “Мират-ул Қ улуб” атты мұ расын хатқ а тү сірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қ ажы Бекташ Ә улие, Сары Салтұ қ, Шейх Лұ қ пан Перенде сияқ ты тұ лғ алар да Қ ожа Ахмет Йассауидың шә кірттері саналады. А.Беннигсон Қ ожа Ахмет Йассауидың Шопан Ата жә не Зең гі Баба атты да шә кірттерінің болғ андығ ын айтады. Йассауи шә кірттері жө нінде Фуат Кө прулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) ө мірбаяны жайлы ең бектерде Ирак, Хорасан жә не Мауераннахр сопыларынан басқ а тү ркі шейхтары деп жү рген сопылардың барлығ ы дерлік Қ ожа Ахмет Йассауи тариқ атының шейхтары еді” дейді. Ахметтің ә кесі діндар, қ ұ дай жолын ұ стағ ан атақ ты шайкылардың бірі болғ ан секілді. Бұ лай дейтін себебіміз, ақ ынның 149-хикметінде оның шық қ ан тегі туралы тө мендегі сыр шертеді.
Жергілікті халық тың салт-санасы мен сенім-нанымына, ә дет-ғ ұ рпына қ айшы келмейтін діни-мистикалық мектептің негізін қ алағ ан Қ ожа Ахмет Йассауи шығ армашылығ ы сопылық ағ ымның тү ркілік дә стү ріне даң ғ ыл жол салды. “Ислам дінін тек араб тілі арқ ылы ғ ана тануғ а болады” деген тү сінікті теріске шығ арып, сопылық ә дебиет ұ станымдарын кө не тү ркі ә деби тіл – шағ атай тілінде сө йлетті. Қ асиетті кітаптың арабша мағ ынасын толық тай тү сіндіру, шариаттың қ ыр-сырын, дін қ ағ идаларын қ алың қ ауымғ а ө з тілдерінде терең нен таныту мақ сатында хикметтерін жергілікті халық қ а жақ ын айшық ты поэзия тілімен жазды. Қ ожа Ахмет Йассауи тү ркі тілінде жатық ә рі бейнелі жыр жазудың ү лгісін жасап, тү ркі тілдерінің кө ркем шығ армалар тудыру мү мкіндігінің мол екендігін дә лелдеді. Оның жазба ә дебиет ү лгісіндегі шығ армалары тү ркі топырағ ында ертеден қ алыптасқ ан суырыпсалмалық дә стү рдегі ә дебиетке жаң а серпін, тың мазмұ н алып келумен қ атар, оны тү р жағ ынан кө ркейтіп, кемелдендіре тү сті. Сө йтіп, бұ рыннан дидактикалық сипаты басым тү ркі ә дебиеті насихаттық ой тұ жырымдармен толығ а тү сті. Ол фольклор мен жазба ә дебиеттің ө зара жақ ындасуының, толысып, кө ркеюінің дә некері бола отырып, Шығ армашылық ә дебиетінде ертеден қ алыптасқ ан, Қ ұ ран Кә рімде баяндалатын тарихи аң ыздар мен пайғ амбарлар, ә улие-ә нбиелер жө ніндегі ә псаналарды хикметтерінде ұ тымды пайдаланды. Қ ожа Ахмет Йассауи шығ армашылығ ы тү ркі-мұ сылман ә леміне кең інен танылып, Йассауи ше хикмет жазу дә стү рге айналды. Кіші Азияда Қ ажы Бекташ, Жү ніс Ә мре, Сү леймен Бақ ырғ ани хикметтерінен Қ ожа Ахмет Йассауи сарыны байқ алды. 12 ғ асырдан бері тү ркі халқ ының дү ниетанымына елеулі ық пал еткен Қ ожа Ахмет Йассауи сарыны Асан Қ айғ ыдан Абайғ а, сондай-ақ, кү ні бү гінге дейінгі қ азақ ақ ындары шығ армаларында кө рініс тапқ ан