Экологиялық мәдениетті қалыптастыру

Қ азіргі эпоха жә не экологияның ғ аламдық мә селелері қ азіргі таң да кө птеген адамдардың қ ызығ ушылығ ын тудырып отыр. Ө мір ортасындағ ы маң ызды, адамзат алдындағ ы, бірінші санаттағ ы белгі болып экология, табиғ атты қ орғ ау жә не табиғ атты ұ тымды пайдалану мә селелері. Біздің республикамызда табиғ ат қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саяси, экономикалық жә не мемлекеттің ә леуметтік тапсырмасының маң ыздылығ ына жатқ ызылғ ан. Қ азақ стан Республикасы Конституциясында кө рсетілген: “Мемлекет ө зінің мақ сатын адам денсаулығ ын жә не ө міге қ олайлы, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау қ ойылғ ан”.

Қ оғ амдық жә не адам ө мірінің мә дениеті, экономиканың ә ртү рлі жақ тарының бір тү йінін байлайды жә не ө з алдына Адам жә не Табиғ ат қ атынасындағ ы орталығ ы болып келеді.

Басқ ада қ оғ ам ө мірі талабымен жә не ә леуметтік, экономикалық байланысты, жаң а мә дениеттеу ұ ғ ымын табиғ атқ а қ атысты процессі ұ зақ, Бірақ та жаң а ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ қ а жә не республикамыздың барлық азаматтарына жаң а ә лемдітү сіну, мінез – қ ұ лық жағ айын жә не жаң а тү сінікпен табиғ ат алдындағ ы жауаптылық оң ай емес.

Ө сіп келе жатқ ан жаң а ұ рпақ қ а ә лемді кө руге тә н, жаң а гендер, сол бойынша адамды анық тау, мекетептің осы тапсырманы орындауда ерекше ролі бар.

“Образ жә не жеке мә дениет келбетін қ ұ растыру, ө зін мә дениетке баулу” – бұ л тапсырма, мә дениет білімі ортасы процессін, адам шешеді деп есептеген – В.М.Межуев. Ө з кезегінде, гуманитаризм жә не гуманизм байланысын, мә дениетті жасайтын функция пайда болғ анда, мә дениетті игергенде, мә дениеттің ө су қ арқ ыны адамдардың ынта – жегерінің даму орталығ ының ролі.

Білімде жеке экология мә дениетін қ амтамасыз ету жә не экология мә дениет ә лемін сақ тап қ алу, мә дениетті қ ұ ндап дамыту жә не жаң арту, сақ тап қ алу. Осығ ан байланысты 1993 ж Ф.Майром ЮНЕСКО басшылығ ымен талданғ ан жү ргізуші халық аралық жобаның “Ә лем мә дениеті” бағ дарламасы болды (UNESKO and a cuIture of peace Promoting a GiobaI Movement), мұ нда негізгі буын болып “Экологиялық мә дениет” бағ дарламасы табылады.

Адамзатта ең ө зекті мә селе болып жаң а қ оғ ам ө мірін ұ йымдастыру жә не бір тұ тас білім принциптері блып табылады. В.И.Вернадский былай деп айтқ ан планетада адамзатты сақ тап қ алу ноосфера бү тіндігін жалпы тапсырманы қ ұ растыру негізінде сақ тап қ алу мү мкү н деген. Бұ л ү шін: ү шінші мың жылдық та адам алдында тұ рғ ан. жаң адан ойлау, жаң а саясат, жаң а мә дениет, сонымен қ атар білім, сә йкес дең гейіне қ арай бірң ғ ай тапсырмалар қ ажет.

Жеке экологиялық мә дениет биосфераның ноосферағ а ауысу процесінде ғ ана қ ұ рылмайды, жә не ол мынандай ауысуғ а қ атысады. “ Адам мә дениетінің қ уаты, - В.И.Вернадский былай деп жазғ ан, - сол биохимиялық қ уат қ алыпы, қ азіргі кезде ноосфераны жасайды. Жаң а мораль, мінез – қ ұ лық қ а тә рбиелеу жә не қ оғ амды қ айта қ ұ ру жә не адамзаттан ү лкен кү шті талап етеді, бұ л қ ыин жә не ауыртпалы процесс болады.

Адамдардың ө мірі табиғ аттың қ олдауына байланысты (су, ауа, кү ннің кө зінің қ уаты, тағ ам жә не т.б. қ ажеттіліктер) жә не денсаулық, ал табиғ ат факторлары, қ оғ ам тұ тұ нушылары қ ұ ндылығ ына экологиялық мә дениет қ ұ ндылығ ы жү йесіндегі ұ намды салт болуы керек. Бұ дан басқ а В.И.Вернадскидің нақ ты лебізі “жаң а кү штің келісуі ө зімен ө зі дұ ысталады жә не адамның ө мірқ ызметінің бір кө зі шындығ ында ө мірдің ә ртү рлі формасы болып есептелінеді”.

Экологиялық мә дениет ресурстағ ы бар табиғ ат мү мкү ншілігі талаптарын ө лшеу мү мкү ншілігімен қ алыптастырады, қ оршағ ан орта мү мкү ншілігі, яғ ни жеке тұ тұ нушылық жү йелі экологиялық негіздеуді қ ажет етеді. Жеке мә дениеттің ең бір маң ызды белгісі болып ғ ылыми жә не этикалық негіздеу нормативі болып табылады, жә не, керісінше, тіртіпсіздік мә дениетсіздіктің белгісі болып табылады. “Фетишизм дү ние – мү лкі – қ азіргі заман қ оғ амындағ ы тұ тынушылар беталысы (тенденциясын) ө тте алаң датады деп кө рсеткен Н.Н.Моисеев. Жә не жыйнақ тауғ а онша ынта жоқ, ү немдеуге ие болу ынтасы кө п”.

Қ азіргі заманда жеке экология мә дениетін тү сіну, бө лек адамның қ ұ ндылығ ын мойындайтын, оның білімге қ ұ қ ығ ы, бақ ытқ а жә не адамның бастапқ ы қ ұ қ ығ ы – таза табиғ ат ортасында мә нсіз (мағ ынасыз) ө мірсү ру мү мкү ндігін кө рсету. Адам – табиғ аттың бір бө лігі, барлық табиғ атқ а қ арсы істелген істер адам табиғ атына ә сер етуіде мү мкү н жә не оның психикасына, ойлау қ абілетіне, ә леуметтік белсенділігіне ық пал етуі мү мкү н. Э.В.Гирусова жә не Е.Д.Никитина былай деген “экологиялық мә дениет – бұ л біздің ішіміздегі ноосфераның пайда болуы”.экологиялық мә дениетті ұ йымдастыру барлық адам ө міріндегі ғ ылыми білімге ық палы, тә рбиесі, ө мірлік тә жірбиесі, ө нер, ұ зақ мерзімде процесс ретінде қ аралады. Осығ ан байланысты білім стратегиясын ө згерту қ ажет, бағ алы жә не орнату қ ызметі; мазмұ нына байланысты: жаң а педагогикалық технология қ ұ ндылығ ын пайдалану жә не қ ұ ру. Біз былай деп есептейміз, ғ ылым жү йесі жә не этикалы императорында негізделген, талапта, ойла, концепциялар, парадигмалар, ұ йымдастырады, бағ дарлайды жә не биосферада, социосферада, адамдар Космосы қ ызметінде табиғ аттық орғ ау жә не табиғ аттыжыйнақ тауда жеке ойлау жә не қ оғ амдық массаны мобилизациялау. Осының барлығ ы эклогиялық мә дениеттің дамуын анық тайды, жалпы білім жү йесіндегі жаң а бағ дар, негізінен жалпыбілім беру жү йесі тұ лғ аның дамуы, белгілі ішкі бостандық қ а ие, істеріне, сө зіне, ойларына байланысты болып келмейді; тұ лғ а, ө зінің қ арым – қ атынасын экологиялық мә дениеттен шығ ып, табиғ атпен жә не қ оршағ ан ортамен қ ұ растырады.

Білімді экологияландыру барлық білім жү йесіндегі органикалық жә не басымдылық бө лімі ретінде қ аралады, стартегиялық мақ сатты анық тау жә не жү ргізуші бағ ыттар, оғ ан жаң а қ ұ ндылық беру, тек қ ана табиғ атта ғ ана жаң а қ арым – қ атынас қ ұ растырмайды, сонымен қ атар қ оғ амғ а, адамдарғ а. Қ олайлы жағ дайлардың пайда болуына ә рбір адамның қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету жә не қ оршағ ан табиғ ат ортасындағ ы дағ дарысты жоюғ а мү мкіндігі бар, қ оғ амды қ ұ растыру шешімдері.

Экологиялық мә дениет, жалпыадамзад мә дениетіндегі қ ұ рамдас бө лігі болып келеді, адам арасындағ ы қ ұ нды қ арым – қ атынас кө лемі жә не ә леуметті табиғ ат ортасындағ ы процесстің пайда болуы жә не материалдық жә не рухнаи қ ұ ндылық ты жә не мінезін анық тайды, бағ алы бағ ыт жү йесі пайда болады жә не қ оғ амның жауаптылық сатысы жә не тұ рақ ты биосферадағ ы жеке адамды сақ тау, эколгиялық іс - ә рекетті дә лелдеу жә не адамзат қ ызметінің шешімінде жә не барлық тү рлерде игеріледі, табиғ атты қ орғ ау жә не танумен байланысты. Барлық танымдық қ ызмет кезең дерінде экологиялық мә дениетті қ ұ растыру келе – келе болады, басқ а бө лек жалпыбілімберу пә ндерінде оқ ытылады. Ү зілізсіз экологиялық білім жү йесіндегі, мектептегі барлық қ ыту – тә рбие поцессі мазмұ нындағ ы, оқ ыту пә ндері жә не интнгралды курс экологиялық мә дениетке жә не оқ ытушығ а бағ ыт болып, беріп тұ рғ ан пә нінің мағ ынасын тү сінуге кө мектесу.

Экологиялық мә дениет барлық оқ ушылардың ойларында қ ұ растырылуы керек, оны қ ұ растыруғ а мектепке ү лкен жауаптылық жатады. Экологиялық мә дениет негіз саласына жаратылыстану білімі жатады, бұ л оқ ушылардың білім жү йесіне, қ азіргі заманғ ы адекваттық ғ ылыми ә лем суретін қ ұ растыру; экологиялық ойлау, ә лемдітану, бағ алы жобалар, экология заң ын тү сү нуге кө мек кө рсету мү мкү ндігі, тә жірбиелі қ ызметтер, табиғ аттыпайдалану.

Қ арастырылғ ын мә селені сарпатау бойынша оқ ушылардың жаратылыстану білімінде экологиялық мә дениетті оқ ыту жетіспейтіндігі анық талды.