Тақырып 3. Меншік және экономикалық жүйе

Лекцияның мақ саты: Экономикалық институттардың мә нін, меншік қ атынастары жә не қ ұ қ ық тық мазмұ нын ашу.

1. Меншік тү рлері мен формалары

2.Мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру: этаптары, формалары, ә дістері

3.Кә сіпкерлік қ ызметі, оның тү рлері мен формалары

4.Кә сіпкерлік қ ызметтің ұ йымды-қ ұ қ ық тық формалары

5.Экономикалық институттар мә ні, ролі мен ерекшіліктер.

1. Меншік- кү рделі де кө пжақ ты қ ұ рылым. Ол экономикалық жү йенің негізі болып табылады.

Меншікті қ арастырудың 2 тә сілдемесін ажырату керек:

1-ші, меншікті нақ ты экономикалық категория ретінде қ арастыру. Меншік деген адамдар арасындағ ы ө ндіріс қ ұ ралдары мен ө ндіріс нә тижелерін иемдену тұ рғ ысынан қ атынастар.

2-ші, меншікті қ оғ амның бү кіл экономикалық жү йесін сараптау арқ ылы сипаттайды.

Меншіктік қ атынастардың келесідей тү рлері болады:

А) иемдену қ атынастары;

ә) мү лікті шаруашылық пайдалану қ атынастары;

б) меншікті экономикалық ө ткізу қ атынастары.

Меншіктің экономикалық мазмұ ны мынадай тү сініктер арқ ылы сипатталады:

а) екі жұ п категорияларының ө зара байланыстары: иемдеу-жатсыну;

ә) жекелену –қ оғ амдану сияқ ты категориялардың ө зара байланысы;

б) ө ндірістің жеке жә не заттық факторларын біріктіру тә сілі;

в) табыстарды ү йлестіру тә сілдері;

г) суъектілік-объектілік талдау.

Меншіктің заң дық мазмұ ны қ ұ қ ық тық ө кілдікрермен сипатталады. Меншік қ ұ қ ық тары бұ л адамдар арасындағ ы экономикалық пайдалануына байланысты қ алыптасқ ан санкцияланғ ан тә ртіп қ атынастарының жиынтығ ы.

Меншік қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру ү шін меншік қ ұ қ ық тарының айрық шалануы ө те маң ызды.

Меншік қ ұ қ ық тарының айрық шалануы-бұ л мншіктің объектісін, субъектісін жә не меншікке ө кілдіктерін анық тау.

Меншік субъектісінің 3 негізгі қ ұ қ ық тары бар:

А) иелік ету

ә) пайдалану;

б) билік ету.

2.Меншік- тарихи категория. Нақ ты бір ө ндіріс тә сіліне тә н ө ндірістік қ атынастар сипатына сә йкес, айрық ша қ асиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жү р.

Қ оғ амдық ең бек бө лінісі дамуының тү рлі сатыларындағ ы қ андай да бір меншік типінің шең бә рінде иемдену тә сілдерінің айырмашылық тары бар болғ андық тан, тү рлі иемдену нысандары немесе меншік нысандары ажыратылады. Оларғ а:

1) жеке иемдену нысандары;

2) ұ жымдық иемдену нысандары;

3) қ оғ амдық иемдену нысандары.

Меншік тү рлері мен формалары:

1. Жеке меншік:

А) ең бекке негізделген жеке меншік;

ә) ең бекке негізделмеген жеке меншік.

1. Ұ жымдық меншік:

а) серіктестіктер;

ә) кооперапивтік;

б) акционерлік;

в) біріккен.

1. Қ оғ амдық меншік:

а) жалпы мемлекеттік;

ә) муниципалдық болып бө лінеді.

3.Ө тпелі экономика жағ дайында меншік қ атынастары тү рлі ө згерістерге ұ шырайды. Бұ л ө згерістер мемлекет иелігіне алу, жекешелендіру процестерімен байланысты.

Мемлекет иелігінен алу- мемлекеттік меншікті ө згертуге байланысты мемлекеттің экономикадағ ы шектен тыс ролін жоюғ а бағ ытталғ ан шарралар жиынтығ ы.

Жекешелендіру- мемлекет қ арамағ ындағ ы кә сіпорындарды жеке меншік компанияларғ а айналдыру.

Жекешелендіру формалары:

А) мемлекеттік кә сіпорын мү ліктерін жалғ а беру;

ә) жалғ а берілген мемлекеттік кә сіпорындарды сатып алу;

б) мемлекеттік меншік объетілерін концессияғ а беру;

в) мемлекеттік кә сіпорындарды акционерлік қ оғ амдарғ а айналдыру;

г) ең бек ұ жымының мү шелеріне сату;

д) адамдарғ а аукциондық жә не конкурстық ә діс арқ ылы сату.

Қ азақ стан Республикасындағ ы 10 жылдағ ы мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процесін 4 кезең ге бө ліп қ арауғ а болады:

І-ші кезең 1991-1992 жылдар арлығ ын қ амтиды. Бұ л кезең де мемлекеттік орталық тандырылғ ан –жоспарлы экономикадан нарық тық экономикағ а ө ту ү шін жағ дай жасау мақ сатында кең ауқ ымды реформалау болды. Ол кә сіпорындарды олардың ең бек ұ жымдарының ұ жымдық немесе акционерлік меншігіне жең ілдетілген талаптармен беру жә не сауда мен қ ызмет кө рсету объектілерін сату.

ІІ-ші кезең 1993-1995 жылдарды қ амтиды. Жекешелендірудің 2-ші кезең інің негізгі мақ саты- мемлекеттің республика халқ ына ұ лттық мү лікті ө ндіріс объетілері мен басқ а да мемлекетке тиесілі материалдық жә не материалдық емс активтерді ө теусіз жә не ө теуімн ө ткізіп беру жолымен қ айтаруды процесіндегі меншік қ ұ қ ық тарының дербестенуі негізінде орталық тандырылғ ан жоспарлы экономикадан нарық тық экономикағ а ө туге қ ажетті жағ дай жасау болып табылады.

ІІІ-ші кезең і 1996-1998 аралығ ын қ амтыды жә не Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 1996 жылғ ы 2 ақ пандағ ы 246 Қ аулысымен бекітілген “Қ азақ стан Республикасындағ ы 1996-1998 жылдарғ а арналғ ан жекешелендіру мен қ айта қ ұ рылымдау Бағ дарламасына” сә йкес жү зеге асырылады.

3-ші кезең Бағ дарламасының басты мақ саты жекшелендіру процесін аяқ тау жолымен Қ азақ стан Республикасының экономикасында жеке меншік секторлардың басымдылығ ына қ ол жеткізу жә не оны бекіту болып табылады.

ІІІІ-шікезең 1999-2000 жылдар аралығ ын қ амтиды жә не Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 1999 жылғ ы 1 маусымдағ ы 683 қ аулысымен бекітілген “1999-2000 жылдарғ а арналғ ан жекешелендіру жә не мемлекеттік мү лікті басқ арудың тиімділігін арттыру Бағ дарламасына” сә йкес жү зеге асырылды.

Бұ л кезең нің негізгі мақ саты- жекелендіру мен мемлекеттік мү лікті басқ арудың қ ұ қ ық тық негіздерін жетілдіру, есепке алуды жақ сарту, басқ арудың тиімділігін жоғ арылату жә не мемлекеттік мү лікті конкурстық жә не транспаранттық негізде жекешелендіруді қ амтамасыз ету.

1. Кә сіпкерлік дегеніміз- меншіктік жә не қ арызғ а алынғ ан қ аржылар есебінен тауар ө ндіру жә не қ ызметтер кө рсету ү шін, осылардың негізінде пайда табу барысында шаруашылық ұ йым қ ұ ру. Кә сіпкерлікпен айналысатын адамды кә сіпкер деп атайды. Ол тиімді тә сілдерді амл ретінде таң дап ұ йымдастырады, жаң алық қ а жаны жақ ын, тә уекелшіл, іскер адам. Кә сіпкер ү шін ең негізгісі- пайда табу.

Кә сіпкердің пайдасы мен меншік иесі кірісі арасындағ ы айырмашылық тарды білуіміз қ ажет.

Меншік иесінің табысының тү рлері:

А) дивиденд;

ә) депозидтік процент;

б) рента.

Меншік иесінің белгілі бір білімі болмайды, бірақ ол ө зінің қ олындағ ысын жалғ а беру арқ ылы пайда табады. Ал, кә сіпкер ү шін басты ақ ша емес, оның білімі, тапқ ырлығ ы болып табылады. Кә сіпкер тә уекелшілікке салынып, ө зінің білімі арқ асында ө нім ө ндіріп пайда табатын адам. Сондық тан да кә сіпкер- нарық тың белсенді агенті, ал меншік иесі нарық тың пассивті агенті.

Ұ йымдасуына қ арай кә сіпкерлік 3-ке бө лінеді:

А) жеке-дара;

ә) аралас;

б) мемлекеттік.

2. Меншік тү рінің кө птү рлілігі нарық экономикасын ұ йымдастырудың шарты. Ол кә сіпкерлік формасының кө птү рлілігін кө рсетеді.

Қ азіргі кезде экономика капиталғ а деген жеке меншіктікті кө рсетпейді, ол ұ йымдық формасына кө п кө ң іл бө леді. Сондық тан біз кә сіпкерліктің 2 формасын қ арастырамыз:

А) ұ йымды-қ ұ қ ық тық;

ә) ұ йымды-экономикалық.

Ұ йымды-қ ұ қ ық тық формасына бастапқ ы кезде заң ды тү рде ұ йымдасқ ан кә сіпкерлік қ ызмет жатады. Оның келесідей формалары бар:

1. Жеке фирма;

2. Серіктестік: толық, аралас, жауапкершілігі шектелген;

3. Мемлекеттік кә сіпорындар;

4. акционерлік қ оғ ам (ашық типі, жабық типі).

Жеке кә сіпорын. Оны ұ йымдастырушы да, иелік етуші де бір адам.

Серіктестік- жеке адам мен заң ды тұ лғ алардың бірігуі, олардың мү шелері серіктестік міндеттемелері бойынша бірге жауап береді.

Акционерлік қ оғ ам- бұ л заң дық қ ұ қ ы, жарғ ысы бар қ оғ ам.

Кооператив- бұ л қ оғ ам қ ызметі принципінде табыс табу емес, қ оғ ам мү шелеріне кө мек етіп, ық пал жасау.

Мемлекеттік кә сіпорындар-бұ л заң ды, экономикалық дербестігі жоқ кә сіпорындар.

3. Кә сіпкерлік қ ызметтің ұ йымды-экономикалық формасы дегеніміз- ұ йымдасқ ан тү рде қ ызмет жү ргізу барысында кә сіпкерлердің арасындағ ы келісімдік кә сіпорындар.

Оларғ а тө мендегілерді жатқ ызуғ а болады:

1. Картель- бұ л бағ а жө нінде нарық та ө німді ө ткізу жө нінде бір саладағ ы кә сіпкерлер арасындағ ы келісім.

2. Синдикат- бір саланың кә сіпкерлері арасында бә секені жою мақ сатында біріктіріп ө німдерін ө ткізу ұ йымы.

3. Концорциум- ірі қ аржы операцияларын біріктіріп жү ргізу мақ сатында ұ йымдастырылғ ан кә сіпкерлер ұ йымы.

4. Концерн- кө псалалы акционерлік қ оғ ам.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Меншіктің экономикалық жоне кү қ ық тық мазмү ны.

2.Иемдену жө не меншіктен айыру қ атынастары.

3.Меншік нысандары.

4.Меншік нысандарының кө птү рлі болуының объективтік қ ажеттіліктері мен себептері.

5.Кә сіпкерлік қ ызметтің ұ йымды-қ ұ қ ық тық формалары

6.Кә сіпкерлік қ ызметтің ұ йымды-экономикалық тү рлері

7. Фирма-ұ лттық шаруашылық тың негізі