Тақырып 7. Бәсеке және монополия

Лекцияның мақ саты: Нарық ты экономикада бә секенің маң ызы жә не тү рлерін ашып қ арастыру.

1. Бә секенің мә ні жә не мағ ынасы

2. Бә секенің тү рлері

3. Бағ а алалаушылығ ы

1. Нарық механизмінің негізгі элементтерінің бірі- бә секе.

Бә секе дегеніміз- тауар ө ндірушілер арасындағ ы жоғ ары пайда табу барысында ө з ө німдерін ө ткізудегі жарысы.

Нарық қ ұ рылымының кө птү рлілігіне байланысты бә секенің 2 тү рі бар:

а) жетілген бә секе;

ә) жетілмеген бә секе.

Бә секенің бө лінуіне ә сер ететін факторлар: фирманың кө лемі мен саны, ө нім тү рлілігі, нарық қ а кіріп-шығ у шарттары, ақ парат алу мү мкіндігі, бағ ағ а бақ ылау жасау дең гейі.

Жетілген бә секе дегеніміз- бірнеше мың сатушылардан қ ұ ралатын бә секе. Жетілген бә секеде фирма рыноктық бағ ағ а ә сер ете алмайды. Сатылатын тауарғ а бағ аны рынок белгілейді.

Жетілмеген бә секе дегеніміз- таза бесекенің кем дегенде бір шарты орындалмайтын бә секе тү рі.

Жетілген жіне жетң лмеген бә секе арасындағ ы айырмашылық ты келесі кестеден кө руге болады:

2. Жетілмеген бә секенің 3 тү рі бар:

а) Монополиялық бә секе- 10-100-ге дейінгі фирмалар арасындағ ы бә секе. Олар тауарлардың ішінде қ з тауарының артық екеніне кө ндіргісі келеді. Мұ ндай бә секеге киім-кешек, сабын, кір жуатын ұ нтақ сататын нарық тар жатады. Бір-біріне ұ қ сас тауарлар ө ндіретін, бірақ тұ тынушылардың ойы боыынша ә ртү рлі тауарлар шығ аратын фирмалар. Олардың тауарлары бір-бірінен сыртқ ы кө рінісі арқ ылы ерекшеленеді.

ә) Олигополия – 1-10-ғ а дейінгі бірнеше ірі фирмалардың арсындағ ы бә секе.

Олигополиялық нарық қ а кірудің негізгі шарты- капитал дең гейі, жаң а техника жә не технология ө ндірісіне бақ ылау жү ргізу. Ө ндіретін ө нім тү ріне қ арай олигополия 2-ге бө лінеді:

1. Таза олигополия- бұ л кә сіпорында бірдей стандартты ө нім ө ндіру.

2. Дифференциалды олигополия- бұ л 1 бағ ытта ә ртү рлі ө нім шығ аратын фирмалар.

б) Монополия- жалғ ыз ө ндіруші фирма. Ол ұ лттық экономикадағ ы жоғ ары орын алатын ірі корпарацияларды кө рсетеді. Монополия болғ ан кезде жалғ ыз 1 ғ ана ө ндіруші болады, ол ұ сынылатын тауар кө лемін толығ ымен бақ ылап отырады. Монополияғ а кіру ү шін келесідей ерекшеліктері блуы керек: а) ө нім ө ндіру масштабы; ә) қ ұ қ ық тық артық шылығ ы;

б) шығ арылғ ан ө німнің басқ а тауарлардан ерекше болуының арқ асында оғ ан берілетін қ ұ қ ық тар (патент жә не лицензия);

в) негізгі шикізат тү ріне меншіктік қ атынасы.

3. Қ осымша табыс алу мақ сатында, монополия, ө зінің нарық тық кү шін пайдаланып, бірдей тауарларды ә ртү рлі нарық та ә ртү рлі бағ амен сатады. Ә ртү рлі бағ аларды қ олдану бағ а алалаушылығ ы деп аталады. Оның 2 тү рі бар:

1) сатылатын ө нім бірлігі бойынша алалаушылық;

2) тұ тынушылар арасындағ ы алалаушылық.

Бағ а алалаушылығ ының пайда болуының 3 шарты бар:

а) фирманың кү шті монополиялық кү ші болуы керек, бағ а белгілеу мен ө ндірісті бақ ылайтын;

ә) тауарды қ айта сату болмау керек;

б) нарық ты сегменттеуге ө ндірушінің икемі.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1. Бә секенің мә ні, мағ ынасы

2. Жетілген бә секе

3. Жетілмеген бә секе

4. Олигополия

5. Дифференциалды олигополия

6. Бағ а алалаушылығ ы

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002