Тақырып 5. Нарық түрлері,құрылымы,үлгілері.

Лекцияның мақ саты: Нарық тық шаруашылық тыц жалпы сипаттамасын студенттерге тү сіндіру, тақ ырыпты ашу.

1. Нарық экономикасының қ ажеттілігі, мә ні

2. Нарық тың мә ні, пайда болу шарттары, қ ызметтері

3. Нарық қ ұ рылымы

4. Нарық инфрақ ұ рылымы

5. Нарық механизмдерінің негізгі элементтері

6. Маркетинг мә ні жә не оның қ ызмет ету принциптері

1. Нарық экономикасына ө ту Қ Р-да егемендік алғ аннан басталады. Қ Р-сы 1991 жылдың 16 желтоқ санынан бастап егеменді ел болып экономикада белгілі бостандығ ын алып, шаруашылық процестерін рыноктық қ атынастарғ а бұ рғ ызды.

Нарық экономикасын қ алыптастыру 3 сатыдан тұ рады:

1. Ө ндіріс. Тауарлы шаруашылық тың пайда болуына байланысты нарық қ алыптасады.

2. Экономика. Ө ндірістен экономикағ а ауысу. Айырбас ең бек ө німін тауарғ а айналдырып, ал айырбастың ө зін рынок жасайды. Яғ ни, “сатушы рыногі” қ алыптасады.

3. Нарық экономикасы. Ө ндіруші ө з алдына рынок қ ұ ра алмайды. Нарық сатып алушылар болғ анда ғ ана қ ұ рылады. Бұ л кезде “тұ тынушылар нарығ ы” қ алыптасады.

Нарық қ атынастары дегеніміз- сатушы мен сатып алушы арасындағ ы экономикалық қ атынастар.

Қ Р-сының нарық тық экономикағ а ө туін 3 кезең ге бө леміз:

а) І кезең - 1991-1993 жылдар мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру;

ә) ІІ-ші кезең - 1994-1995 жылдар нарық тү рлерін дамыту;

б) ІІІ-ші кезең - 1995-2000 жылдар Қ азақ станның ә лемдік позицияда ө з орнын алуы.

Нарық экономикасы дегеніміз- сұ раныс пен ұ сыныс арасындағ ы қ атынаспен реттелетін, тауарлар мен қ ызметтер айырбасының баламасымен, шаруашылық есепке, кә сіпкерлік қ ызметке негізделген экономика.

Нарық экономикасының артық шылық тары:

1) ресурстарды тиімдірек бө лу мен пайдалануғ а кө мектеседі;

2) ө ндірістің ө згеруші жағ дайларына икемді жауап береді;

3) тұ тынушылар мен қ атар ө ндірушілердің таң дауы мен ә рект ету бостандығ ын қ амтамасыз етеді;

Нарық экономикасының кемшіліктері:

1) табыс алуғ а кепілдік бермейді;

2) толық жұ мыс бастылық қ а кепілдік бермейді;

3) қ алпына келтірілмейтін ресурстарды сақ тауғ а кө мектеспейді;

4) қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө ніндегі шараларды ендіруді ә лсіз ынталандырады;

5) ұ жымдық пайдаланатын тауарлар мен қ ызмет кө рсетулерді ө ндіруді дамытуды қ амтамасыз етпейді.

2. Нарық қ а бірнеше анық тама беруге болады:

1-ден, нарық - сұ раныс пен ұ сыныс қ атынастары немесе сатушы мен сатып алушылардың ө зара қ атынастары;

2-ден, нарық - бұ л тауарлар айырбасы қ атынастарының жиынтығ ы, тауар ө ндірісі мен айналым заң ы бойынша ұ йымдастырылғ ан айырбас;

3-ден, нарық - тауар мен ақ ша айналымы қ атынастарының жиынтығ ы;

4-ден, нарық -ө німді ө ндірушілер мен тұ тынушыларды ө зара байланыстыратын елдер арасындағ ы жә не елдің ішіндегі айырбас сферасы.

Нарық тың пайда болу шарттары:

А) қ оғ амдық ең бек бө лінісі;

ә) ө ндірушілердің экономикалық оқ шаулануы;

б) ө ндіруші еркіндігі, кә сіпкерлік бостандық.

Нарық тың атқ аратын 5 қ ызметі бар:

1. Ақ параттық;

2. Делдалдық;

3. Бағ а белгілеу;

4. Реттеуші;

5. Ынталандырушы.

3. Нарық бір-біріне байланысты жеке нарық тардың жү йесін кө рсететін тауар айналымы қ атынастарынығ дамығ ан жү йесі. Сондық танда нарық ө ндірісті қ амтамасыз ететін тікелей байланысты элементтерді, сонымен қ атар материалдық жә не ақ шалай элементтерді қ арастырады.

Нарық қ ұ рылымы дегеніміз- тауарлық қ атынастардың дамығ ан жү йесі ретінде ә ртү рлі ө зара байланысты жеке нарық тардың жиынтығ ы.

Рыноктың экономикалық қ ұ рылымы мыналармен анық талады:

- меншік нысандарымен;

- тауар ө ндірушілер қ ұ рылымымен;

- тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;

- шаруашылық қ ұ рылымдық бө лімшелерін жекешелендіру мен мемлекеттен алу дең гейі;

- елде пайдаланылатын сауда дең гейі.

Рынокты келесідей критерийлері бойынша бө луге болады:

1.рыноктық қ атынастар объектілерінің экономикалық қ ызметі бойынша:

- материалдық игіліктермен қ ызмет кө рсетулер рыноктары;

- ө ндіріс қ ұ ралдары рыноктары;

- ғ ылыми-техникалық жасалымдар рыноктары;

- қ ұ нды қ ағ аздар рыногі;

- жұ мыс кү ші рыногі.

2. Рыноктарды тауарлық топтар бойынша:

- ө ндірістік бағ ыттағ ы тауарлар рыногы;

- халық тұ тынатын тауарлар, азық -тү лік тауарлары рыногы;

- шикізаттар мен материалдар рыноктары.

3. рыноктардың ө ндірістік белгілері бойынша:

- аймақ ішілік;

- аймақ аралық;

- ұ лттық;

- халық аралық (ә лемдік).

4. Бә секені шектеу дә режесі бойынша:

- монополиялық;

- олигополиялық;

- салааралық.

5. Рыноктық қ атынастар субъектілерінің тү рлері бойынша:

- сатып алушылар мен сатушылар ретінде кә сіпорындар мен ұ йымдар жү ретін кө терме сауда рыноктары;

- сатып алушылар ретінде жекелеген азаматтар жү ретін бө лшек сауда рыноктары;

- ауыл шаруашылық ө німдерін мемлекеттік сатып алатын рыноктар.

6. Экономикадағ ы эаң дылық ты сақ таудың ескерілуімен:

- ашық, ресми;

- ашық емес “жасырын”, ”қ ара”.

4. Рыноктық инфрақ ұ рылым- бұ л ерекше рыноктар негізінде ә рекет етіп, олардың дұ рыс жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін институттардың ө зара байланысының жиынтығ ы, рыноктық экономика объектілерінің тиімді жұ мыс істеуі мен олардың белгілі бір нақ ты рыноктық кең істіктегі бірлігін қ амтамасыз ететін қ ызметтер тү рлерінің жиынтығ ы.

Нарық тық инфрақ ұ рылым 3 элементтен тұ рады:

а) рынок тү рлері;

ә) сауда саласы;

б) нарық тық институттар.

Нарық тық инфрақ ұ рылым элементтері: тауар жә не қ ор биржалары, сауда ү йлері, кө терме жә не бө лшек сауда кә сіпорындары, жә рменкелер, кө рмелер, аукциондар, делдалдық қ ұ рылымдар, сауда ө неркә сіптік палаталар, кедендік мекемелер, тү рлі қ ызмет кө рсететін ұ йымдар мен мекемелер.

5. Нарық механизмінің 5 негізгі элементі бар:

а) ө ндірушілер мен тұ тынушылар;

ә) меншіктің жеке жә не аралас нысандары;

б) бағ а;

г) сұ раным мен ұ сыныс;

д) бә секе.

Сұ раныс дегеніміз - белгілі уақ ыт ішінде бағ асы анық талғ ан тауарларды тұ тынушылардың сатып алу қ абілеттілігі. Сұ раныс пен бағ а арасындағ ы кері қ атынасты сұ раныс заң ы қ арастырады.

Сұ раныс заң ы:

А) бағ а мен сатыалынатын тауар санының арасындағ ы кері байланысты кө рсетеді;

ә) сол тауарғ а деген сұ раныстың бірте-бірте азаюы.

Сұ раныс кө леміне ә сер ететін факторлар 2-ге бө лінеді:

а) бағ алық факторлар;

ә) бағ алық емес факторлар.

Ұ сыныс дегеніміз- белгілі уақ ыт ішінде бағ асы қ ойылғ ан тауарларды нарық қ а шығ ару. Тауарларды ұ сыну мен бағ а арасындағ ы тура қ атынасты ұ сыныс заң ы қ арастырады. Ұ сыныс заң ы бағ а мен ұ сыныстың бір бағ ытта ө згеруін кө рсетеді. Ұ сыныс кө леміне де 2 фактор ә серін тигізеді:

а) бағ а; ә) бағ алық емес фактрлар.

Нарық процесінде бағ а белгілеуді сұ раныс пен ұ сыныс заң ы басқ арады. Нарық тағ ы сұ раныс пен ұ сыныстың қ иылысуы олардың тепе-тең дігін кө рсетеді. Тепе-тең дік нарық тық бағ а дегеніміз- нарық та ұ сынылғ ан тауарлардың артық шылығ ы да, кемшілігі де болмайтын бағ а.

6. Маркетинг ағ ылшынның “меркет” –нарық деген сө зінен шық қ ан.

Маркетинг - бұ л ө німдерді айырбастау мақ сатымен ө ндіру жә не сатып - орналастыруғ а байланысты қ алыптасқ ан іс-ә рекет. Оның міндеттері: а) алдын-ала іздестіру; ә) алдын-ала ойластыру; б) тұ тынушығ а керегін тауып беру, неге мұ қ таж екенін анық тау.

Маркетингтің негізгі қ ызметтері:

1. айырбастау;

2. тауарларды тасу;

3. қ осымша қ ызметтері.

Зерттеу объектісіне қ арай маркетингтің 5 тү рі болады: а) тауар;

а) қ ызмет кө рсету;

б) ойлау;

в) инвестиция;

г) жаң арту.

Орналасу сферасына қ арай: а) ішкі; ә) халық аралық.

Маркетингті қ ұ рандыларғ а келесілер жатады: а) ө нім; ә) бағ а; б)ұ сыну; в)сатып-ө ткізу.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1. Нарық тың пайда болуы мен қ алыптасуының экономикалық жә не ә леуметтік шарттары.

2. Нарық тың мә ні.

3.Нарық тың қ ұ рылымы, рыноктың тү рлері жә не олардың жіктелуі. Рыноктық инфроқ ұ рылым. Биржа, банк, сауда, коммерция.

4. Нарық тық экономиканың артық шылық тары жә не кемшіліктері.

5. Нарық тық экономиканың модельдері.

6. Нарық тардың типтері, бә секе тү рлері жә не олардың негізгі сипаттамалары.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002