Тақырып 11. Экономикалық тепе-теңдік және экономикалық өсу.

Лекцияның мақ саты: Жиынтық сұ раным мен ұ сынымның факторларын, макроэконеомикалық тепе-тең дікті, экономикалық ө су жә не оның қ арқ ынын толық қ арастыру.

1. Жиынтық сұ раным

2. Жиынтық ұ сыным

3. Макроэкономикалық тепе-тең дік

4. Экономиклық ө су жә не ө су қ арқ ындары

5. Экономикалық ө су ресурстары

1. Жиынтық сұ раным дегеніміз - белгілі бір бағ а дең гейімен ұ сынылғ ан жалпы тауарлар мен қ ызметтер кө леміне сұ раныс. Ол тұ тынушылардың, кә сіпорындардың, мемлекеттің жалпы сұ ранысын кө рсетеді.

Жиынтық сұ раным инфляция дең гейімен сә йкестендірілген нақ ты ЖҰ Ө элементтерінің ақ шалай сұ ранымын кө рсетеді. Ақ шаның сандық теориясына сә йкес, жиынтық сұ раным (АД) келесі формула бойынша есептеледі:

М*У

АД= ----------;

Р

АД- жиынтық сұ раным;

М- айналыстағ ы ақ ша саны;

У- табыс қ озғ алысындағ ы ақ шаның айналу жылдамдығ ы;

Р- бағ а дең гейі.

Жиынтық сұ раныс қ исығ ы тауар сұ ранысы қ исығ ы сияқ ты сұ ранымның кему заң ымен мінезделеді. Ұ лттық ө німге деген сұ раным жоғ ары болады, егерде ақ шаның айналу жылдамдығ ы жә не айналымдағ ы ақ ша массасы жоғ арласа.

Жиынтық сұ раным мен бағ а дең гнйі арасындағ ы байланыс кері болып табылады. Жиынтық сұ раным тұ тыну мен инвестициялық тауарларғ а деген сұ ранымды кө рсетеді.

Жиынтық сұ ранымғ а ә сер ететін факторлар:

1. Процент ставкасы;

2. Инфляция дең гейі;

3. Импорттық тауарлар санының ө суі;

4. Тұ тынушылар кү тімі;

5. Қ алыптасқ ан салық ты инвестициялық режим.

2. Жиынтық ұ сыным дегеніміз - ө ндірілген ұ лттық ө німнің барлық элементтерінің ақ шалай кө рінісіндегі ұ сынымның топтастырылғ ан дең гейі.

Жиынтық ұ сыным- бұ л қ алыптасқ ан бағ а дең гейіне сә йкес ұ сынылатын жә не ө ндірілетін тауарлар менқ ызметтердің жалпы саны.

Бағ а дең гейі мен жиынтық ұ сыным арасында тура қ атынас болады. Бағ а дең гейі ө скен сайын ұ сыным да ө седі.

Бағ а индексін есептеу ү шін нақ ты уақ ыттағ ы анық талғ ан жиынтық тағ ы тауарлар мен қ ызметтердің жиынтық бағ асын базалық уақ ыттағ ы сондай тауарлар мен қ ызметтердің жиынтық бағ асына бө леміз.

Жиынтық ұ сыным қ ұ рылғ ан ұ лттық ө нім мө лшері мен бағ а ө згеруінің ұ дайы ө ндірісін кө рсетеді.

Жиынтық ұ сынымның ө згеруіне ә сер ететін факторлар:

а) шығ ынның ү лестік дең гейі;

ә) ө ндіру дең гейі;

б) ө ндіріс факторлары жү йесіндегі ө згерістер;

в) ө ндірістік аппараттағ ы, ғ ылыми-техникалық, интелектуальды жә не ұ лттың мә дени-білім дең гейіндегі ө згертулер;

г) мемлекеттік саясат.

3.Жиынтық сұ раным мен ұ сыным арасындағ ы тепе-тең дікті қ амтамасыз ететін инфляция қ арқ ыны мен нақ ты ұ лттық ө нім кө лемі (бағ а ө згеріссіз қ алғ ан кездегі ө нім қ ұ ны) экономиканың жалпы макроэкономикалық тепе-тең дігін кө рсетеді. Жиынтық сұ раным жиынтық ұ сынымғ а тең болғ анда, экономикалық тепе-тең дік қ алыптасады.

Кез-келген ұ лттық экономикада нақ ты ЖҰ Ө кө лемінің ө суі, инфляциялық процестердің жылдамдауына алып келеді.

Егер де нақ ты ЖҰ Ө -нің ағ ымдағ ы ө ндірісі белгіленген потенциалдан тө мен болса, онда жұ мыссыздық дең гейін, жиынтық сұ ранымды ө сіруді ынталандыру арқ ылы тө мендетуге болады.

Мұ ндай жағ дайғ а жету ү шін, мемлекеттің экономикалық саясатының 3 негізгі қ ұ ралы қ олданылады:

1) салық тарды тө мендету;

2) ақ ша массасын кө бейту;

3) мемлекеттік шығ ынды ө сіру.

1. Экономикалық ө су дегеніміз - белгілі бір мерзімде елдегі шығ арылатын тауарлар мен қ ызметтер кө лемінің ө згеруі. Ол мемлекеттік саясаттың ә леуметті-экономиклық мақ саттарының бірі. Оны процент пен немесе салыстырмалы кө лемде былтырғ ы жылменсалыстыруарқ ылыанық тауғ аболады.

Экономикалық ө суге келесідей фокторлар ә серін тигізеді:

а) ғ ылыми-техникалық прогресс; ә) демографиялық ө згерулер; б) табиғ и ресурстар кө лемі; в) ә леуметтік факторлар.

Экономикалық ө су- экономиканың дамуын кө рсетеді. Бұ л кезде ЖҰ Ө -нің нақ ты кө лемінің ө суі қ алыптасады.

Экономикалық ө су параметрлері, оның динамикасы экономиканы мемлекеттік реттеуде, ұ лттық шаруашылық дамуын мінездеу ү шін қ олданылады. Экономикалық ө су, оның шаруашылық потенциалына ғ ана емес, сонымен қ атар сыртқ ыэкономикалық жә не сыртқ ы саяси факторларғ а да байланысты.

Экономикалық ө судің 2 типі бар:

1) экстенсивті ө су- ұ лтттық ө німді қ осымша ө ндірістік факторларды тарту есебінен жоғ арлату.

2) Интенсивті ө су- Ғ ТП есебінен, яғ ни жетілген ө ндіріс факторлары мен технологияны қ олдану арқ ылы ұ лттық ө нім кө лемін ө сіру.

2. Экономиклық ө суді оның қ арқ ындарының мө лшерінен кө руге болады. Экономикалық ө су қ арқ ынынының 4 тү рі болады:

а) жоғ ары қ арқ ын. Бұ л жағ дайда қ оғ ам кө п ө нім алады жә не ө з қ ажеттігін жоғ ары дең гейде қ анағ аттандырады. Бірақ ө німнің сапасы тө мен болады, ө ндірістік ө сімнің қ ұ рылымы тө мендейді.

ә) нө лді қ арқ ын- ө ндірілетін ө нім кө лемі ө згеріссіз қ айталанады;

б) теріс қ арқ ын – ұ лттық экономикадағ ы дағ дарыстарғ а байланысты ө ндірілетін ө нім кө лемінің салыстырмалы азаюы;

в) оптималды қ арқ ын- экономиканың дағ дарыстан шығ ып кө терілуін кө рсетеді. Бұ л жағ дайда ұ лтттық экономикада тепе-тең дік қ алыптасады.

Макроэкономикалық дең гейде экономикалық ө су динамикасының кө рсеткіштері болып саналады:

1. ЖҰ Ө немесе Ұ Т кө лемінің ө суі;

2. ЖҰ Ө мен 1 адамғ а шақ қ андағ ы Ұ Т кө лемінің ө су темпі;

3. ө неркә сіптік ө ндірістің толығ ымен, негізгі салалар бойынша жә не 1 адамғ а шақ қ андағ ы ө суінің темпі.

3. Экономикалық ө су бірнеше фактормен анық талады. Экономикалық ғ ылымда кең тарағ ан ө ндірістің 3 факторы бар: ең бек жә не кә сіпкерлік мү мкіншілік; жер, капитал.

Ішкі жә не сыртқ ы элементтеріне қ арай экономикалық ө су факторларын 2-ге бө леміз: сыртқ ы жә не ішкі.

Сандық жә не сапалық ө суге байланысты факторларды 2 топқ а бө леміз: 1) экстенсивті фактрлар:

- технология дең гейінің сақ талуы кезінде инвестиция кө лемінің ө суі;

- жұ мыспен қ амтылғ ан жұ мысшылардың кө беюі;

- тұ тынылатын шикізат, отын, материалдар кө лемінің ө суі.

3) интенсивті факторлар:

- Ғ ТП-тің жылдамдауы;

- Жұ мыскерлердің квалификациялық дең гейінің жоғ арлауы;

- Негізгі жә не айнымалы факторларды қ олданудыжоғ арлату;

- ө ндіріс тиімділігін оның ең жақ сы ұ йымы есебінен жоғ арлату.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Жиынтық сұ раным оның есептелінуі.

2. Жиынтық сұ ранымның ө згеруіне ә сер ететін факторлар.

3.Жиынтық ұ сыным.

4.Жиынтық ұ сынымның ө згеруіне ә сер ететін факторлар

5. Экономикалық ө суге.

6. Экономикалық ө суге фокторлардың ә сері.

7. Экономикалық ө судің типтері.

8. Экономикалық ө су қ арқ ынынының тү рлері.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002