Тақырып 12. Экономикалдық циклдар.Жұмыссыздық пен инфляция.

Лекцияның мақ саты: Циклділік мә нін, классификациясы жә не экономикалық ауытқ уларды, жұ мыссыздық жә не инфляция тү рлерін жә не себептерін ашып қ арастыру.

1. Циклділік тү сінігі жә не мә ні

2. Экономикалық цикл мә ні мен классификациясы.

3. Экономикалық ауытқ улардың себептері: сыртқ ы жә не ішкі.

4. Жұ мыссыздық тү рлері жә не оның кө рсеткіштері.

5. Инфляция: мә ні, пайда болу себептері жә не тү рлері.

1.Циклділік экономикалық динамиканың тең сіздігін бейнелейтін экономиканың табиғ и даму тә сілін, қ озғ алыстың жалпылама формасын кө рсетеді.

Циклділік – бұ л ұ лттық шаруашылық пен дү ниежү зілік шаруашылық қ озғ алысының жалпылама формасын біртұ тас жү йе ретінде қ арастыру. Ол ұ лттық шаруашылық тың ә ртү рлі элементтерінің қ ызмет ету тепе-тең дігінің бұ зылуын кө рсетеді. Циклділік шең бер тү рінде емес, спираль тү рінде жү реді. Ә рбір цикл ө зінің фазаларын, ұ зақ тығ ын кө рсетеді. Маркстің теориясы бойынша, ә рбір цикл 4 фазадан тұ рады: дағ дарыс, кү йзеліс, жандану, кө терілу.

Циклділік теориясын қ ұ рғ ан Н.Д.Кондратьев. Ол анық тағ ан циклділік ұ зақ толқ ындардан қ ұ ралады. Ұ зын толқ ындар теориясы макроэкономикалық тепе-тең діктегі ауытқ у жағ дайында болатын экономикалық жү йені кө рсетеді. Циклділіктің қ алаыптасу себептері:

1-ден, бұ л сұ раныс пен ұ сыныс арасындағ ы ауытқ улар;

2-ден, бұ л ауытқ у ө ндіріс қ ұ ралдарына сұ раныстың ө згеруімен байланысты;

3-ден, бұ л тепе-тең діктен 40-60 жылды қ ұ райтын ұ зақ ауытқ улар.

Экономикалық ө су ү лгілері:

- Ә мбебап ү лгілер (Ф.Кенэ, К.Маркс);

- “Шығ ындар-шығ ару”ү лгісі (В.Кондратьев);

- Кейнстік ү лгілер (Дж.М.Кейнс);

- Неоклассикалық ү лгілер (Ж.Б.Сэй, Дж.Кларк, П.Дуглас пен Х.Кобб, П.Самуэльсон).

2. Экономикалық цикл – бұ л экономикалық ө суге ұ зақ мерзімді тенденция болғ ан кездегі бір-бірінен ұ зақ тылығ ымен жә не интенсивтілігімен ерекшеленетін экономикалық белсенділік дең гейінің кө терілуі мен қ ұ лдырау дең гейінің бірнеше жыл бойы қ айталануы.

Экономикалық циклдерді 5 белгісіне қ арай топтастыруғ а болады:

1-ші ұ зақ тылығ ына қ арай 3-ке бө леді: қ ысқ амерзімді (3 жыл 4 ай), ортамерзімді (30 жылғ а дейін) жә не ұ зақ мерзімді (60-70 жыл);

2-ші ә рекет ету сферасы бойынша 2-ге бө лінеді: ө неркә сіптік жә не аграрлық;

3-ші пайда болу ерекшелігіне қ арай 6-ғ а бө лінеді: мұ найлық, азық -тү ліктік, энергетикалық, шикізаттық, экологиялық, валюталық;

4-ші оралу формасына қ арай 2-ге бө лінеді: қ ұ рылымдық жә не салалық;

5-ші кең істіктегі белгісіне қ арай 2-ге бө лінеді: ұ лттық жә не ұ лтаралық.

Қ ысқ амерзімді циклдердің ұ зақ тылығ ы 3 жыл 4 ай. Дж. Китчин бойынша қ ысқ амерзімді циклдердің себебі алтынның ә лемдік қ орының ауытқ уы; У.Митчелл бойынша – ішкі экономикалық жү йеде. АҚ Ш-тың қ азіргі циклдері – тұ тынушылар нарығ ындағ ы экономикалық тепе-тең дікті қ алпына келтіру.

К.Маркстің ортамерзімді ө неркісптік циклдері анық, олардың ұ зақ тылығ ы 8-12 жыл, олардың себебі: ө ндірістік қ орлардың жаппай жаң аруында. К№Жуглярдың экономикалық циклдері несие-ақ ша жү йесіндегі бұ зылымдар себебінен пайда болады, ұ зақ тылығ ы 10 жыл. С.Кузнецтің қ ұ рылыстық циклдері ө ндірістік ғ имараттар мен тұ рғ ын ү йлерді жаң арту себебінен пайда болады, ұ зақ тылығ ы 15-20 жыл.

Экономикалық цикл дегеніміз – экономикадағ ы қ алыптасқ ан бір дағ дарыстан екніші дағ дарысқ а дейінгі уақ ыт аралығ ы.

3. П.Самуэльсон бойынша циклдердің экономикалық теориялары экстерналды жә не интерналды теорияларғ а жіктеледі. Экстерналдық теория бойынша циклдердің пайда болу себептері – сыртқ ы факторлардың ә сер етуі, оларғ а соғ ыстар, тө ң керістер, саяси оқ иғ алар, тұ рғ ындардың миграциясы, ғ ылыми ашылымдар жатады. Интерналды теория бойынша циклдер ішкі факторлар себебінен пайда болады, яғ ни ө ндіріс қ ұ рылымындағ ы пропорцияның бұ зылуы, ақ ша айналымы ауданындағ ы бұ зылымдар, негізгі капиталдың кө п жинақ талуы.

Мемлекеттік антициклдік реттеудің екі тә сілі бар: неокейнстік жә не неоконсервативтік (монетаристік). Неокейнстік кө зқ арас бойынша мемлекеттің ә рекет етуші қ ұ ралдары болып табылады: жиынтық сұ ранысты ө згерту, мемлекеттік шығ ындарды кө бейту (қ ысқ арту), салық тық жү йені ө згерту, жалақ ы дең гейін ө згерту. Неоконсервативтік кө зқ арас бойынша мемлекеттің ә рекет етуші қ ұ ралдары: ақ ша-несие саясатын ө згерту, ақ ша массасын ө сіру, несие жү йесін ө згерту, пайыздық ставканы ө згерту.

4.Жұ мыссыздық тү рлері жә не оның кө рсеткіштері. Жұ мыссыздық шығ ындары.

Жұ мыссыздық дегеніміз - жұ мыс кү шінің 1 бө лігінің тауарлар мен қ ызметтер ө ндіруге қ атыспауын кө рсететін ә леуметті-экономикалық кө рсеткіш.

Жұ мыссыздық - ө ндірісте жұ мыс істегісі келетін, ең бекке жарамды халық тың жұ мыспен қ амтылмауы. Жұ мыссыздық нарық тық экономикада жұ мыс кү шіне сұ раныс пен ұ сыныстың бұ зылуына байланысты пайда болады.

1. Кез келген кезде жұ мыссыз қ алу ү шін ә р бір адам ү шін ү лкен мә селе. Адамдардың кө пшілігі ү шін жалақ - жалғ ыз табыс кө зі, ә рі жұ мыс моралдық жағ ынан адамды қ анағ аттандырады. Сонымен жұ мыссыз қ алу материалдық жағ дайды тө мендетіп қ ана қ оймайды, сондай-ақ болашақ қ а сенімсіздік туғ ызады, адам ө зін ө мірге жарамсыз сезінеді.

Жү мыссыздық - ең бекке қ абілетті адамдардың жұ мыс істемеуі.

Ең бекке қ абілетті адамдар (жұ мыс кү ші)+ жұ мыс істейтін жә не істемейтін жұ мысшылардың жалпы саны.

Жұ мыс кү шіне жатпайтындар- 16 жасқ а дейін, арнаулы мекемедегілер, жұ мыс кү ші қ ұ рамынан шық қ андар.

Жұ мыссыздық кө рсетікштері:

1) жұ мыссыздық дә режесі- жұ мыссыздар саны/ жұ мыс кү ші* 100%

2) жұ мыссыздық тың ұ зақ тылығ ы

Жұ мыссыздық =жұ мыссыздар саны/ жұ мыс істейтіндер саны