Тақырып 13. Мемлекеттік реттеу: маңызы, мақсаттары, құралдары.

Лекцияның мақ саты: Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақ саттарын, қ ұ ралдарын толық қ амтып қ арастыр.

1.Экономиканы мемлекеттік реттеу: мақ саттары, қ ызметтері, қ ұ ралдары.

2.Ө тпелі экономика жағ дайындағ ы мемлекеттік реттеулер.

3.Қ Р-ғ ы мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері.

Ә лемдегі соң ғ ы жылдары болып жатқ ан ә леуметтік-экономикалық ү лкен ө згерістер, мемлекеттің жалпы атқ аратын қ ызметіне ө згерістер енгізді. Ол ө згерістер қ азіргі экономиканың нарық тық қ атынас жағ дайындағ ы еркін кә сіпкерлік іс-ә рекеттің, бә секең ін, ө зін-ө зі реттеудің иә тижесінде дамуына байланысты. Сондық тан, мемлекетгің экономикағ а тікелей араласуына белгілі дә режеде шек қ ойылады. Мемлекеттін экономикалық қ ызметін тө мендегі келтіріліп отырғ ан топтарғ а (блоктарғ а) біріктіруге болады:

1. Экономикалык саясатты қ алыптастыру;

2. Нарық жағ дайында мемлекет мына қ ызметтерді ө з мойынына алады: Стратегиялық, экономикалық, қ ұ рылымдық, техникалық ә леуметтік, демографиялык болжау мен жоспарлауды. Экономиканы реттеудің тікелей жә не жанама қ ызметін де атқ арады;

3. Мемлекеттің кә сіпкерлік қ ызметі: коғ амғ а кажет мемлекеттік кә сіпорын (қ оғ амдык пен шаруашылық есептегі) мен ө ндірістік жә не ә леуметтік инфрақ ұ рылымдар. Олар: ядро.лық энергетика, космосты игеру, темір жол мен жалпы ұ лттық автокө лік жолдары, кө пір, су каналдары, газ бен мұ най қ ұ бырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б. объектілер.

4. Нарыктық жү йенің қ алыпты қ ызметін қ амтамасыз ету. Сатып алушы мен кә сіпкер мү дделерін қ орғ ау, стандарт қ ызметін қ ұ ру, тиім сапасы мен салмағ ын ө лшеу, бә секені қ олдай отырып, нарық тық экономикада монополизмге қ арсы кү рес жү ргізу, ол ү шін белгілі қ ү қ ық тық база жасау жә не бағ а саясатын жү ргізу.

5. Мемлекет экономиканы тұ рақ тандыру саясатының бағ дарламасын жасап, оны іске асыру шараларын жү ргізеді. Сонымен қ атар, жұ мыссыздық қ а, инфляцияғ а қ арсы шараларды іске асырады.

6. Мемлекет тұ рғ ындарды ә леуметтік қ орғ ау жұ мыстарын іске асырады.

7. Мемлекет сыртқ ы экономикалық қ атынастарды реттейді.

Мемлекет аталғ ан қ ызметтерді реттеу ү шін ә ртү рлі ә дістер мен қ ұ ралдарды қ олданады.

Нарық ты реттеу тә сілдері - бұ л мемлекет пен кә сіпорындардың ұ дайы ө ндіріс процесінде мақ саты бағ ыт беру ә дісін айтамыз. Ол нарық тық механизм қ ызметіне қ алыпты жағ дайды қ амтамасыз етуге ә сер етеді. Реттеулін мұ ндай элементтері алғ ашқ ы рет бірінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде пайда болды. Тек екінші дү ниежү зілік соғ ыстан соң, мемлекеттің экономиканы реттеуі ө неркә сібі дамығ ан елдерде жалпы қ ұ былысқ а айналды. Нарық тың қ ұ рылуы жаң а ө ндірістік қ атынастары кө шуді байқ атады: халық шаруашылығ ын басқ арудың вертикальды қ ұ рылымынан бас тарту, оны горизонтальды қ ұ рылыммен ауыстыру. Нарық мемлекетпен, кә сіпорын (фирма), тауар ө ндірушілермен де реттелуі мү мкін. Осығ ан байланысты реттеуші субъектілеріне байланысты реттсу тә сілін шартты тү рде былай классификациялауғ а болады: мемлекеттік жә не мемлекеттік емес, ал нарық тық тепе-тең дікке ә сер ету ә дісіне қ арай тікелей жә не жанама.

Мемлекеттің тікелей араласуы - ол, нарық тық қ атынастың барлық элементтерін дамыту, ү йлесімді жү ргізу ү шін қ ұ қ ық тық актілер қ абылдайды. Мысалы, Салық кодексі, Азаматтық кодексі, монополияғ а қ арсы заң т.с.с.

Мемлекеттің жанама араласуы. Реттеудің жанама тә сілі негізіненмекен-жайсыз болғ анмен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалык қ ызметтің жағ дайы мен нә тижесіне ә сер етумен байланыстырылады. Тікелей жә не жанама тә сілдер арасындағ ы шекара шартты тү рде ғ ана. Нақ ты ө мірде олар араласып кеткен жә не меншік тү рі мен объектілеріне ә сер етуіне байланысты жіктелген кү йде, ә ртү рлі тармақ тарда қ олданылады.

-Фискалдық саясат. Ол мемлекеттік бюджеттен байланысты қ аржыны реттеуді қ амтиды. Оғ ан мемлекеттік сатып алуды ұ лғ айту мен қ ысқ арту, кү рделі қ аржы бағ дарламасы, ә леуметтік тө лемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кә сіпорын (фирма) ү шін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.

-Бюджеттік реттеу- мемлекеттік органдар мемлекеттік бюджетті ә ртү рлі бағ ыттар бойынша жұ мсайды реттейді.

-Мемлекет бағ дарламасы мен мемлекеттік тапсырыс арқ ылы реттеу. Мұ нда мемлекеттік органдар бюджет қ аражатының бір бө лігін ә леуметтік, ғ ылыми бағ дарламағ а бө леді де, осы арқ ылы фирмаларғ а, кә сіпорындарғ а белгілі бір ө нім тү рлерін ө ндіруге, ә скери ө німдер мен қ оғ амдық транспортқ а тапсырыстар береді.

-Бағ а арқ ылы реттеу

-Ақ ша-несие арқ ылы реттеу

-Ә леуметтік саясат

-Ә кімшілік реттеу

-Сыртқ ы экономикалық қ ызметті реттеу. Ү кіметтің сыртқ ы экономикалық саясаттың негізгі тү рлері: протекционизм жә не фритредерство.

Қ аржы дегеніміз коғ амның ақ шалай қ аржы қ орларын қ ұ ру мен пайдалану жө ніндегі экономикалық қ атынастар жиынтығ ы. Бұ л жерде ажыратып айтатын тү сінік, ол, қ аржы мен ақ шаның айырмашылығ ы: қ аржы - жеке тұ тынушыларғ а қ ызмет етпейді, ол экономиканың дамуы мен ұ дайы ө ндіріс процесін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан, ал ақ ша - жеке тұ тынушыларғ а да қ ызмет етеді.

Қ аржының атқ аратын қ ызметтері:

1) Шоғ ырландыру - мемлекеттің экономикалық қ ызметін жү ргізу ү шін, оның материалдық негізін жасау; қ аржы шоғ ырлану қ ызметін салық, займдар, ақ ша эмиссиялары арқ ылы жү ргізеді. Ерекше жағ дайда, дағ дарыстан шығ у кезінде ү лттық байлық тыда пайдаланады (алтын қ орының басты, ө нер мү ліктерін сату т. б.)

2) Бө лу - қ аржы арқ ылы ЖҰ Ө жә не ЖҰ Т-ты ә леуметтік топтардын, қ оғ амдық ө ндіріс салаларының, материалдық жә не материалдық емес салалардың арасында бө леді жене кайта бө леді.

3) Реттеуші - қ аражат бұ л қ ызметін қ оғ амдық ө ндірісте микро жә не макроэкономикалық прапорцияны реттеудің негізгі қ ұ ралы ретінде қ олданғ анда атқ арады. Сондық тан қ аражат саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бө лігіне айналады.

4) Бақ ылау - ақ ша, қ аржының пайда болуын, бө лінуін жә не нормаларғ а сә йкес реттей отырып оның қ озғ алысын бақ ылайды.

Мемлекеттің қ аржысы - ақ ша қ аражатынан тұ рады. Ол қ аражат тұ рғ ындардың ә леуметтік кепілдігін қ амтамасыз етуде, заң дылық пен қ ұ қ ық ты сақ тауғ а, қ орғ аныс иен қ оғ амдық шаруашылық ты басқ аруғ а жұ мсалады. Мемлекеттік қ аржы қ ұ рамына: мемлекеттік бюджет, банктік жә не мемлекеттік несие, экономиканы тұ рақ тандыру қ оры, зейнеткерлік, тұ рғ ындарды жұ мыспен қ амту қ оры, ә леуметтік жә не медициналық сақ тандыру қ оры, валюталық қ ор, мемлекеттік коғ амдық ұ йымдардың қ аржысы, мемлекеттік салалық министрлік пен ведомствоның қ орлары енеді.

Кә сіпорынның қ аржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) меншіктегі жә не заемдағ ы қ аржылар, ғ ылым мен техника қ орының ақ шалай қ аражаты, ә леуметтік-мә дени даму мен материалдық ынталандыру қ оры, амортизациялық қ ор, резервті жә не сақ тандыру қ оры енеді.

Халық тың (уй шаруашыяыгыпың) қ аржысы - шаруашылық, ең бек қ ызметгерінің (жалақ ы, акция дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде, коммерциялық жә не халық тық банктегі сақ талғ ан қ аржылардың зейнеткерлік қ орды мемлекеттің іске қ осуының нә тижесінде ақ шалай қ аражатты қ ұ райды.

Қ аржы жү йесінің негізгі буыны болып мемлекеттік бюджет табылады.

Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің негізгі қ аржылық жоспары. Ол мемлекеттің шығ ыны мен табыстарының балансы. Мемлекеттік бюджет екі дең гейден тұ рады: республикалық жә не жергілікті (облыстық, аудандық, селолық).

Бюджеттік процесс мемлекеттің кірістері мен шығ ыстарын тең естіреді (баланс). Бірақ қ азіргі кезде барлық елдерде мемлекеттің шығ ыстары оның кірістеріне (табыстарына) қ арағ анда тез ө суде. Соның нә тижесінде бюджет тапшылығ ы пайда болады.

Бюджет тапшылығ ы барлық мемлекеттерде оның абсолютті кө лемі бойынша да жә не ЖҰ Ө -ге қ атынасынан да айқ ын кө рінеді. 1970 жылмен 1985 жылдың аралығ ында ө неркә сібі дамығ ан елдерде Ж¥ Ө -ге қ атынасымен есептегенде АҚ Ш-та - 3, 8%-ғ а, Жапонияда - 2, 2%-ғ а, ГФР-да - 2, 6%-ғ а, Италияда - 6, 9%-ғ а ескені байқ алады.

Мемлекет бюджетінін тапшылығ ының кептеген себептері бар. Олардың негізгілері:

1) Экономиканың дағ дарыс жағ дайындағ ы кірістің кұ лдырауы;

2) Экономиканың кө лең келі секторынынө суі;

3) Акция салығ ының азаюы;

4) Бюджет шығ ынының кө беюі т.б.д

Мемлекет қ арызы - бұ л ө ткен жылдардағ ы жиналғ ан бюджет тапшылығ ының жалпы сомасы. Мемлекеттік қ арыз екіге бө лінеді: ішкі жә не сыртқ ы болып.

Мемлекеттің ішкі қ арызы - ү кіметтің ө з елінің азаматтары алдындағ ы қ арызы.

Мемлекеттің сыртқ ы қ арызы шет мемлекеттерге, фирмаларғ а, ұ йымдарғ а карызы.

Мемлекетгік карыздың ө суіиің салдарынан табыста тең сіздікті кү шейтеді, ө ндіріс дамуын экономикалық ынталандыру бұ зылады, ел ішіндегі инвестиция қ ысқ арады, жеке инвесторларды ығ ыстырады т.б.

Салық – жеке жә не заң ды тұ лғ алардың мемлекеттің жү ргізіп отырғ ан заң ның негізінде міндетті тү рде тө ленетін тө лемдер.

Салық экономикалық категория ретінде мемлекеттің табысы (бюджеттің кіріспелігі) материалдық категория ретінде белгілі бір ақ ша сомасы, заң герлік категория ретінде заң.

Салық жү йесі – ол салық тардың оның ә дістерінің қ ұ рылу принциптерінің жү йесі.

Салық жү йесі дегеніміз - мемлекеттегі алынатын салық тар, тү сімдер, баж салық тары жә не т.б. тө лемдер, оларды қ ұ рау формалары мен ә дістерінің жиынтығ ы. Салық жү йесі белгілі бір заң актілері арқ ылы жұ мыс істейді. Ол заң дарда салық ты алу жә не қ ұ раудың нақ ты ә дістері, яғ ни салық элементтері анық талады. Салық элементтеріне жататындар: салық субъектісі немесе салық тө леуші; салық алу объектісі; салық ты алу кө здері; салық ставкалары.

Салық дегеніміз - мемлекеттік бюджетке адамдардың, кә сіпорындардың жә не мекемелердің міндетті тү рде аударатын тө лемі.

Салық салудың нормасы - салық ставкасы объектінің бір ө лшеміне салынғ ан мө лшері. Салық ставкаларының кө птеген тү рлері бар: а) қ атаң ставкалар- салық алынатын объектінің дифференциалдық дең гейіне, оның қ ұ нына байланыссыз бірдей кө лемде салынатын ставка; ә) пропорциялы ставкалар – бұ л табыстың кө леміне байланыссыз салық тө леудің бірың ғ ай проценті тағ айындалғ ан ставка; б) прогрессивті ставкалар- табыстың ө суімен кө бейетін салық ставкасы; в) регрессивті ставкалар- табыстың ө суіне қ арай салық тың орташа ставкасының тө мендеуі.

2. Тө лем қ абілетіне қ арай салық тар 2-ге бө лінеді: тікелей немесе тура салық тар жә не жанама салық тар.

Тура салық ты тікелей салық субъектісі тө лейді. Олар нақ ты жеке жә не заң ды тұ лғ адан алынады. Салық тардың негізгі тү рлеріне табыс салығ ы, одан басқ а қ оғ амның қ ұ қ ық ты мү шелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салық тар жатады. Ө ндірістік бірлестіктер, кә сіпорындар, капитал иелері жариялағ ан мә мілелері бойынша салық тө лейді.

Табыс салығ ын алу белгілі бір тө менгі дең гейден басталады. Номиналдық табыстың ұ лғ аюына сә йкес табыс салығ ын ө сірудің базасы жасалады, салық тө леушілердің саны артады, мемлекеттің шоғ ырландырылғ ан жалпы қ аржы-қ аражаттары кө бейеді.Салық салу жү йесінің басты буыны- бірінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде пайда болғ ан корпорациялардан алынатын салық. Салық акционерлік қ оғ амның таза пайдасынан алынады.

Салық салу тарихында жоғ ары пайдағ а салық салу деген де бар. Ол пайданың белгілі мө лщерден артық болуына байланысты салынады. Мұ ндай шара ә детте тө тенше жағ дайларда, соғ ыс, экономикалық кү йзеліс кездерінде қ олданылады. Табыс салығ ының қ атарына мү лік салығ ы жә не капиталды пайдаланумен байланысты атқ арылғ ан істер салығ ы д ажатады. Бірінші жағ дайда салық мү ліктің қ ұ нына қ арай ә рбір адамнан жә не заң ды тұ лғ алардан алынады.

Капитал ісінен алынатын салық корпорацияның бағ алы қ ағ аздарды сату, сатып алуынан тү скен табыстардан алынады.

Тікелей табыс салық тарымен қ атар жанама салық тар да маң ызды рө л атқ арады. Олар тауарлар мен қ ызмет кө рсету бағ аларына қ осылады. Бұ л салық ты тауарды тұ тынушылар тө лейді.

Жанама салық тар ү ш тү рде кө рінеді: акциздер, фискальды, монопольді салық тар жә не кеден салығ ы. Бұ лардың ішіндегі ең бастысы- акциздер. Олар тауар бағ аларына немесе қ ызмет кө рсету тарифтеріне қ осылады. Ә рбір елдің ерекшкліктеріне қ арай акциздер халық тұ тынатын тауарларғ а, транспорт, байланыс, тұ рмыстық қ ызмет кө рсету тү рлеріне салынады. Қ азіргі кезде акциздің бір тү рі- қ осымша қ ұ нғ а салық салу кең інен таралуда. Бұ л жағ дайда салық тауарды ө ткізгеннен тү скен барлық тү сімге салынбай, тек осы кезең дегі ө ндірістік қ ызметтің нә тижесінде қ осылғ ан қ ұ нғ а салынады.

Фискальді, монопольді салық мемлекеттің монопольдй ө ндіретін тауарларына салынатын жанама салық. Нақ ты елдердің ерекшеліктеріне қ арай бұ лардың қ атарына темекі бұ йымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұ з жә не т.б. болуы мү мкін. Олардан тү сетін тү сімдер ә детте мемлекеттік бюджетке, біраз бө лігі жергілікті ү кіметтің бюджетіне тү седі.

Жанама салық тың қ атарына кеден, баж салық тары да жатады. Олар тауарларды мемлекеттік шекарадан ә рі-бері ө ткенде тө ленетін салық тар.

1. Дү ние жү зінде ә р тү рлі ақ ша айналымының жү йелері бар, ол тарихи даму кезең дерінен ө ткен жә не ә р мемлекеттің заң ымен бекітілген. Ақ шаайналымының бастыкомпоненттерімыналар:

1. Ұ лттық ақ ша ө лшемі (доллар, тең ге, сом, марка, йенажә нет.б.) оларарқ ылытауарларменқ ызметкө рсетубағ аларыкө рсетіледі.

2. Несие жә не қ ағ аз ақ шалар, монеталар жү йесі, олар қ олма-қ ол айналымдағ ы заң ды тө лем қ ұ ралдары болып саналады.

3. Ақ ша эмиссиясы жү йесі, яғ ни айналымғ а ақ ша шығ арудың заң ды тү рде бекітілген тә ртібі.

4. Ақ ша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар.

Ақ ша айналымы жү йесінің негізгі 2 тү рі бар:

1. Металл ақ шалар айналымы жү йесі. Мұ нда толық қ анды алтын немесе кү міс монеталар айналымда болады, олар ақ шаның барлық қ ызметін атқ арады.

2. Несие жә не қ ағ аз ақ ша айналымы жү йесі. Бұ лардың ерекшелігі алтынғ а айырбастала алмайды, алтынның ө зін айналымнан ығ ыстырады.

Тарихи металл ақ ша айналымының (жү йесінің) биметализм жә не монометализм деген тү рлері қ алыптасқ ан. Биметализм алтын мен кү місті пайдалану негізінде ХҮ І-ХІХ ғ асырларда Батыс еуропа елдерінде пайда болды. ХІХ ғ асырдың соң ында кү міс ө ндірісі жағ дайларының ө згеруіне сә йкес ол қ ұ нсызданып, алтынмен арасалмағ ы ө згереді. Кү міс монетелардың кө беюі оларды шығ аруды тоқ татты. Сө йтіп биметализмді монометализм ауыстырады, мұ нда ақ ша материалы болып, бір ғ ана металл- алтын есептелетін болды. Қ ағ аз жә не несие ақ шалары осы металғ а еркін айырбасталды.

Монометаллизмнің ү ш тү рі белгілі: 1-шісі- алтын монеталы стандарт. Ол 1-ші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейін қ олданылып, қ ағ аз жә не несие ақ шалардың алтынғ а еркін айырбасталуымен сипатталады. 2-шісі- алтын кесек стандарты. Ол Англия мен Францияда бірінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде енгізілді. Мұ ның ерекшелігі қ ұ н ө лшемінің алтынғ а айырбасталуы, тек ол ө лшем алтын кесегі стандартының бағ асына сә йкес келуі тиіс. 3-шісі- алтын девиздер стандарты, ол 20 жылдарда кө птеген елдерде енгізілді, мұ нда банкноттарды алтынғ а шағ ылғ ан шетелдік валюталарғ а айырбастады.

Ақ ша массасы дегеніміз- халық шаруашылығ ындағ ы тауарлар мен қ ызметтің айналымын қ амтамасыз ететін сатып алу мен тө лемдердің жиынтығ ы. Олар жеке адамдарғ а, кә сіпорындарда, бірлестіктер мен ұ йымдарда жә не мемлекетте болады.

3. Несие жү йесі дегеніміз- мерзімділік, тө лемділік жә не қ айтарымдылық шарттарында ақ ша қ аражаттарын қ алыптастыратын, айналысқ а тү сіретін, ұ сынатын ақ ша несие бө лімшелерінің жиынтығ ы.

Несие жү йесі 2 бө лімнен тұ рады: банк жү йесі жә не банктік емес банктер жиынтығ ы, яғ ни банктік емес қ аржы несие институттары. Оларғ а жататындар: инвестициялық, қ аржы жә не сақ тандыру компаниялары, зейнеткерлер қ оры, жинақ кассалары, ломбардтар жә не несие кооперациялары.

Несие дегеніміз - белгіленген мерзімге процентін қ осып қ айтару шартымен ақ шалай қ аржы беру. Ә детте несие тө лем мерзімін ұ зарту тү рінде немесе заемшының қ арыздық міндеттемесін сатып алуғ а берілуі мү мкін.

Ссудалық капитал дегеніміз - процент тү рінде ақ ығ а қ айтарымдылық шартында меншік иесінің ссудағ а беретін ақ шалай тү рдегі капиталы.

Несиенің тү рлерін тө рт белгісіне қ арай топтастыруғ а болады:

1. берілу мерзіміне қ арай: қ ысқ амерзімді, ортамерзімді жә не ұ зақ мерзімді болып бө лінеді;

2. қ амтамасыз ету тү ріне қ арай: кепілденген жә не қ амтамасыз етілмеген;

3. қ арыз алушылардың тү ріне қ арай: жек тұ лғ а, ө неркә сіптік ө ндіріс кә сіпорны, мемлекеттік, басқ а банктерге берілетін, шетел мемлекеттерінің ресми органдары, ауылшаруашылық болып бө лінеді;

4. қ олдану бағ ытына қ арай: инвестициялық, бағ алы қ ағ аздармен операцияларғ а, уақ ытша қ аржылық қ иындық ты жоюғ а, тұ тыну, экспорттық жә не импорттық.

Несие формаларының 2 тү рі бар: коммерциалық жә не банктік.

3. Банктер- елдің қ аржы жү йесінің ажырамас бө лігі. Олар жалпы қ аржы істерін рынок қ атынастарын реттеуде жетекші ролді атқ арады.

Банк-қ аржы кә сіпорны, мекемесі, ол ақ ша қ аражаттарын ө з қ олында шоғ ырландырып сақ тайды, ақ ша операциялары мен есеп айырысуды жү ргізеді, ақ ша қ аражатына қ атаң бақ ылау жасайды, несие береді, айналысқ а ақ ша мен бағ алы қ ағ аздарды шығ арып отырады.

Ұ лттық экономикада елдегі банктердің жиынтығ ы банк жү йесін қ ұ райды. Банк жү йесі 2 дең гейден тұ рады:

а) орталық немесе ұ лттық банк;

ә) коммерциялық банктер.

Ұ лттық банк ақ ша –несие қ атынастарын реттеп отыратын мемлекеттік бө лімше. Ол ақ ша мен бағ алы қ ағ аздарды шығ ару, елдің алтын қ орын сақ тауғ а қ ұ қ ылы. Ол коммерциялық банктерге міндетті резерв нормасын белгілейді, қ арыз процентінің мө лшерін анық лайды. Негізгі қ ызметтері: эмиссиялау, несие, ақ ша айналысы саласында мемлекеттік саясат жү ргізу.

Коммерциялық банктер- бұ л коммерциялық бастамада кө п қ ырлы қ аржы-несие операцияларын жү ргізетін банктердің ә мбебап тү рі. Олар ө з капиталдарын пайдалана отырып, кә сіпорындарғ а несие береді. Мұ ндай банктер бір қ атар коммерциялық қ ызметтер мен банк операцияларын атқ арады.

Коммерциялық банктердің тү рлері:

1. инвестициялық;

2. ипотекалық;

3. жинақ немесе халық тық;

4. халық арлық;

5. салалық.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Фискалдық саясат.

2.Бюджеттік реттеу.

3.Мемлекет бағ дарламасы мен мемлекеттік тапсырыс арқ ылы реттеу.

4.Бағ а арқ ылы реттеу.Ақ ша-несие арқ ылы реттеу

5.Сыртқ ы экономикалық қ ызметті реттеу.

4.Қ аржының атқ аратын қ ызметтері

5.Мемлекет бюджетінін тапшылығ ының кептеген себептері бар

6.Ақ ша жү йесінің мә ні, тү рлері

7.Салық жү йесі.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002