Тақырып 15. Халықаралық экономикалық қатынастар.Сыртқы экономикалық қызметті реттеу.

Лекцияның мақ саты: Халық аралық экономикалық қ атынастардың формаларын жә не сыртқ ы сауданың формаларын ашып қ арастыру..

1. Ә лемдік экономика немесе дү ниежү зілік шаруашылық

2. ХЭҚ -тың негізгі формалары.

3. Сыртқ ы сауда жә не формалары.

4. Сыртқ ы экономикалық қ ызметті реттеудің мақ саттары мен қ ұ ралдары.

1. Ә лемдік экономика немесе дү ниежү зілік шаруашылық дегеніміз- ұ лттық шаруашылық тардың жиынтығ ы. Ол ү здіксіз қ озғ алыста жә не ө су ү стінде болады.

Дү ниежү зілік шаруашылық ө зара байланысты 2 жү йеден- ұ лттық шаруашылық тардың жиынтығ ы мен халық аралық экономикалық байланыстардан тұ рады. Оның дү ниежү зілік шаруашылық ты байланыстыратын бірнеше элементтері бар. Мысалы, егер бұ л категорияғ атехникалық -экономикалық тұ рғ ыдан қ арайтын болсақ, дү ниежү зілік шаруашылық тың дамуы жалпы бір заң дылық қ а бағ ынады. Сондай-ақ, қ оғ амдық қ ұ рылымның сипаты мен жекелеген елдердің ұ лттық шаруашылығ ы, ә р мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы саясаты- оның басқ а елдермен экономикалық байланыстарының бағ ытын, дү ниежү зілік шаруашылық тың ә леуметтік-экономикалық сипатын кө рсетеді.

Ә лемдік экономика- экономикадағ ы жалпы заң дылық тармен бірге, нақ тылы болып жатқ ан қ ұ былыстарды да зерттейді.

Ұ лттық экономиканың дү ниежү зілік шаруашылық пен қ осылуының ө зіндік ерекшеліктері бар. Кез келген мемлекеттің сыртқ ы экономикалық байланыс жү йесіндегі ең сезімтал тұ сы- оның экономикалық саясаттағ ы, яғ ни халық аралық байланыстар жү йесінде атқ арып отырғ ан қ ызметінде.

Қ азіргі кезде кез келген мемлекеттің сыртқ ы экономикалық байланысы, оның кө лемі, қ ұ рылымы, ол байланыстардың бейнесі барлығ ы- ұ лттық шаруашылық тың дү ниежү зілік байланыстағ ы дең гейін кө рсетеді.

Ә лемдік шаруашылық жә не оның бір бө лігі болып халық аралық экономикалық қ атынастар саналады.

2.ХЭҚ -тың негізгі формаларына жататындар:

- халық аралық сауда;

- капитал қ озғ алысы;

- жұ мысшы кү ші миграциясы;

- халық аралық жұ мысшы кү ші миграциясы;

- халық аралық ө ндірісті кооперациялау;

- ғ ылыми-техникалық айырбас;

- валюта-несие айырбасы.

Дү ниежү зілік шаруашылық тың қ ұ рылымы жә не ә лемдік экономикалық қ атынастар – елдер арасындағ ы ө ндірістік кү ш пен ө ндірістік қ атынастардың дең гейімен анық талады. Ә лем ә ртү рлі ә леуметтік-экономикалық жү йеге бө лінген. Олар халық аралық топтарғ а бірігеді.

Халық аралық тә жірибеде елдерді топтастырғ анда негізгі ү ш топқ а бө леміз:

1. нарық экономикасы дамығ ан елдер;

2. экономикасы-нарық жү йесіне ө ту барысындағ ы елдер;

3. дамушы елдер.

І топқ а нарық экономикасы дамығ ан 24 мемлекет кіреді.

а) “Ү лкен жетілік”;

ә) Еуропалық одақ қ а кіретін елдер;

б) Еуропалық еркін сауда ассоциациясына кіретін елдер.

ІІ топқ а шығ ыс Еуропаның бұ рың ғ ы социалистік жү йедегі елдері, бұ рың ғ ы ССРО елдері жатады.

ІІІ топқ а Азия, Латын Америкасы, Африка елдерінің 141 елі кіреді.

Халық аралық ең бек бө лінісі - мемлекет ішінде жә не мемлекетаралық ең бектің даму қ ортындысы болып табылады. Ең бек бө лінісі- ол нақ ты ең бектің бө лінуі. Ең бекті бө лудің тү пкі мақ саты- ө нім шығ арудың ә дісі, яғ ни халық аралық ең бек ө німін ө сіруге саяды.

Қ оғ амдық ең бек бө лінісі ө зінің кә сіптік қ ызметіне байланысты мынадай формаларғ а бө лінеді:

а) жалпы,

ә) меншіктік;

б) бірың ғ ай кә сіпорындар.

Халық аралық ең бек бө лінісін дамытуғ а ық пал ететін бірнеше факторлар бар:

1.Елдердің табиғ и-географиялық орны;

2. Ғ ылыми-техникалық прогресс;

3. Ә леуметтік-экономикалық жағ дайлар.

Халық аралық ең бек бө лінісі қ оғ амдық ең бек бө лінісінің ең жоғ арғ ы кө рінісі, мемлекетаралық экономикалық байланыстардың негізі жә не жалпы экономикалық ө зара тә уелділіктің объективтік бастамасы.

Ең бек бө лінісінің 4 формасы бар:

1. адамдардың жасы мен жынысы арасындағ ы ең бек бө лінісі;

2. қ оғ ам ішіндегі;

3. территориялық ең бек бө лінісі;

4. халық аралық ең бек бө лінісі.

Дү ниежү зілік шаруашылық байланыстардың кү рделі жү йесінде халық аралық сауда ерекше орын алады.

Халық аралық сауда - ә ртү рлі елдердегі тауар ө ндірушілер арасындағ ы байланыс формасы болып табылады, яғ ни ол халық аралық ең бек бө лінісі негізінде қ алыптасады жә не елдердің ө зара тә уелділігін кө рсетеді.

Ұ лттық экономикадағ ы ұ лттық нарық тардың жиынтығ ы - дү ниежү зілік нарық ты кө рсетеді.

Ұ лттық нарық – бұ л халық аралық ең бек бө лінісі негізінде елдің ішкі жә не сыртқ ы сауда операцияларын жү зеге асыратын сфера.

Сыртқ ы сауда дегеніміз - белгілі бір елдің басқ а елдермен сауда жасауы.

Сонда барлық елдердің сыртқ ы сауда операциясын жү зеге асыратын сфера- халық аралық нарық деп аталады.

Сыртқ ы сауда операцияларының тө рт тү рі бар:

- экспорттық;

- импорттық;

- реэкспорттық;

- реимпорттық.

Халық аралық сауда- бұ л халық аралық тауар-ақ ша қ атынастарының сферасы, дү ние жү зіндегі барлық елдердің сыртқ ы саудасының жиынтығ ы.

Халық аралық сауданың формалары тө мендегідей жіктеледі:

аукциондар мен аукциондық сауда;

биржалық сауда;

халық аралық кө рмелер мен жә рмең келер;

лизингтік қ атынастар;

қ арама-қ арсы сауда;

шекаралық сауда.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Ә лемдік экономика немесе дү ниежү зілік шаруашылық.

2.ХЭҚ жә не оның тү рлері

3.Нарық экономикасы дамығ ан елдер;

4.Экономикасы-нарық жү йесіне ө ту барысындағ ы елдер;

5.Дамушы елдер.

6.Халық аралық ең бек бө лінісі жә не формалары.

7.Сыртқ ы сауда.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002