Дәріс 6. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері

Лекцияның мақ саты: Сұ раныс пен ұ сыныс негіздеріне жеке-жеке тоқ талу жә не салыстыру.

1.Сұ раным заң ы.Сұ раным қ исығ ы.Сұ ранымғ а ық пал жасаушы факторлар.

2.Ұ сыным заң ы.Ұ сыным қ исығ ы.Ұ сынымғ а ық пал етү ші факторлар.

3.Икемділік ү ғ ымы.Икемділік коэффициенті.

4.Тұ тынушылық таң дау

Сұ раныс – белгілі бір уақ ыт аралығ ында тиімді бағ ағ а сатылып алынуы тиіс тауарлар мө лшері.

Сұ раныс пен бағ а арасындағ ы кері қ атынасты сұ раныс заң ы қ арастырады.

Сұ раныс заң ы:

А) бағ а мен сатып алынатын тауар санының арасындағ ы кері байланысты кө рсетеді;

ә) сол тауарғ а деген сұ раныстың бірте-бірте азаюы.

Сұ раныс қ исығ ы дегеніміз – белгілі уақ ыт аралығ ында ә ртү рлі бағ амен тұ тынушылардың сатып алуғ а дайын экономикалық игіліктер санын кө рсететін қ исық.

Сұ раныс тө лем қ абілеті бар қ ажеттілікті кө рсетеді. Жалпы айтқ анда сұ раныс бұ л рыноктың бағ а қ ұ рылу процесіне ә сер ететін жақ тарының бірі. Негізінен сұ ранысқ а кө птеген факторлар ә сер етеді, оның ішінде ең маң ыздысы – бағ а болып табылады. Жалпы бағ а мен сұ раныс арасында кері байланыс бар. Яғ ни, бағ аның кө терілуі сұ раныстың азаюына ә кеп соғ ады жә не керісінше. Бағ а мен сұ раныс шамасының арттық тылығ кері байланыс сұ раныс заң ы деп аталады.

P - бағ а

Q – тауарлар мө лшері

P

Q

Тұ тынушылар ә рбір бағ а бойынша осы тауардың кө бін сатып алғ ысы келсе, онда d₁ -ден d₂ –ге ауысады, ал тауарды аз қ алау – сұ ранысты азайтады жә не сұ раныс қ исығ ын солғ а d₁ -денd₃ –ке қ озғ алтады. Сонымен қ атар сұ раныс қ исығ ының қ озғ алысы мен сұ раныстың ө згеруі бағ аның факторының ә серінен де болады. Оларғ а мыналарды жатқ ызуғ а болады:

- тұ тынушылар таң дауы;

- сатып алушылар саны;

- сатып алушылар табысы;

- балама тауарлардың бағ асы;

- қ олайлы жағ дайды кү ту.

Сонымен қ атар осы қ арастырылғ ан бір фактордың жә не екінші фактордың ә серінің нә тижесінде сұ раныс сезімталдығ ын анық тау ү шін икемдік деген тү сінік пайдаланылады. Икемдіктің ө лшем бірлігі болып икемдік коффиценті табылады.

Икемдік коффицентін келесі тү рде анық тауғ а болады:

{ К _(и.б.) = Q ө суінің %-ті /P ө суінің %-не }

{К_(и.т.) = сұ раныс шамасының ө згеруінің %-і/

/табыс шамасының ө згеруінің %-не }

Ұ сыныс – бұ л ө ндірістің сату ү шін рынокта ұ сынылатын тауарлар мө лшері. Бағ а неғ ұ рлым жоғ ары болса, ө ндірушілер тауарларын рынокқ а соғ ұ рлым кө п шығ арғ ысы келеді немесе керісінше. Бағ а мен ұ сынып отырғ ан ө німнің мө лшерінің арасындағ ы тура тә уелділік ұ сыныс заң ы деп аталады.

S - ұ сыныс P

P - бағ а

Q – мө лшер саны

S₂ S S₁ Q

Негізінен қ исығ ының ө зінің қ озғ алысы мен ұ сыныс ө згеруі бағ алық емес факторларының ә серінен болады.

Ұ сыныс қ исығ ы егер осы тауарғ а шығ ын-р тұ рақ ты кезінде рынокта кө п ө нім ұ сынылса, SS -тан S₁S₂-ге жылжиды, ал тауардың ұ сынысының азаюы ұ сыныс қ исығ ын солғ а SS -тан S₁S₃-ке қ озғ алтады.

Бағ алық емес факторларғ а:

- ресурстар бағ асы. Яғ ни, олардың тү суі ө ндіріс шығ ындарын азайтады жә не ұ сынысты кө бейтеді. Бұ л жерде ұ сыныс қ исығ ы оң ғ а жылжиды. Ресурстарғ а бағ аның ө суі керісінше ә сер етеді.

- технология. Оның жетілуі ресурстарғ а бағ аны тү сіреді жә не 1-пунктте кө рсетілгендерге ә сер етеді.

- салық тар. Салық тардың кө терілуі ө ндіріс шығ ындарын кө бейтеді жә не ұ сынысты азайтады. Яғ ни, ұ сыныс қ исығ ы солғ а жылжиды.

- басқ а тауардың бағ асы. Олар ұ сыныс қ исығ ын қ алай болса да жылжыта алады.

4.Икемділік дегеніміз – бір айнымалының екінші айнымалығ а жауап ретінде ө згеру дә режесі. Икемділіктің негізгі кө рсеткіші икемділік коэффициенті болып табылады. Икемділік коэффициенті дегеніміз – бір айнымалының пайыздық ө згеруінің екінші айнымалының пайыздық ө згеруін кө рсететін сандық кө рсеткіш. Икемділіктің екі тү рі бар: сұ раныс жә не ұ сыныс икемділіктері.

Сұ раныс икемділігінің келесідей тү рлері бар: сұ раныстың бағ а бойынша икемділігі, қ иылысымды бағ алық икемділік, табыс бойынша сұ раныс икемділігі. Ұ сыныс икемділігінің негізгі формасы бағ а бойынша ұ сыныс икемділігі болып табылады.

Ұ сыныс кө лемінің бағ аның ө суіне байланысты ө згеруінің дә режесі ұ сыныс икемділігімен сипатталды. Ол ұ сыныс икемділік коэффицентімен ө лшенеді.

К = Q салыстырмалы (%) / P салыстырмалы ө згеріс (%).

5. Тұ тыну іс-ә рекетінің теориясы. Сұ ранымның негізін адамның тұ тыну қ абілеттілігі қ ұ райды. Тұ тынушының іс-ә рекеті оның тұ тынуының қ алай қ олданбауында, материалдық игіліктер мен қ ызмет кө рсету қ андай пайда ә келетіндігіне байланысты.

Тауар пайдалылығ ы – адамдардың қ андай да болмасын тұ тынысын қ анағ аттандыру қ абілеттілігі.

Тауар пайдалылығ ы – жалпы жә не шекті пайдалылық болып жіктеледі.

Жалпы пайдалылық – адамдардың белгілі тауар мен қ ызмет жасау жиынтық бірлігін тұ тынуғ а қ анағ аттануы.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Сұ раным заң ы.Сұ раным қ исығ ы.Сұ ранымғ а ық пал жасаушы факторлар.

2.Ұ сыным заң ы.Ұ сыным қ исығ ы.Ұ сынымғ а ық пал етү ші факторлар.

3.Сұ раным мен ұ сынымның ә рекеттестігі. Рынок тепе-тең дігі.

4.Сұ раныстың бағ а бойынша икемділігі.

5.Тұ тынушыныц пайдалық ты максималдауы туралы кардиналистік жө не ординалистік талдаулар (трактовкалар).

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002