Тақырып 4.Қоғамдық шаруашылықтың нысандары.Тауарлы өндіріс.Ақша.

Лекцияның мақ саты: Қ оғ амдық ө ндіріс нышандары ұ гымына сипаттама беру, ақ шаның мә нін, тү рлерін жә не тақ ырыптың мақ сатын ашу.

1. Қ оғ амдық шаруашылық формалары

2. Тауар жә не оның қ асиеттері

3. Қ ұ н теориясы жә не шекті пайдалылық теориясы

4. Ақ шаның пайда болуы, мә ні жә не атқ аратын қ ызметтері

1.Қ оғ амдық шаруашылық тың 2 формасы бар:

1. Натуралды шаруашылық - бұ л адамдар ө з қ ажеттіктерін қ анағ аттандыру ү шін ө нім жасайтын ұ йымдасатын шаруашылық.

Бұ л жү йе келесідей қ асиеттерге

а) тұ йық шаруашылық;

ә) тікелей шаруашылық нысандары;

б) ә мбебап ең бек.

Натуралды шаруашылық қ а тә н сипаттар:

А) ұ йымдастыру-экономикалық қ атынастар жү йесінің тұ йық тығ ы;

ә) Ерекшеленген тү рлерге бө луді жоқ қ а шығ аратын ә мбебап қ ол ең бегі;

б) ө ндіріс пен тұ тыну арасындағ ы тура экономикалық байланыстар.

Натуралды шаруашылық алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс қ алыптасу кезең інде туып, қ ұ л иеленуші мемлекеттерде ү стемдік етті жә не феодалдық қ оғ амның басты қ асиеттерінің бірін қ ұ рады.

2. Тауарлы шаруашылық - бұ л пайдалы ө німдер рынокта сатылу ү шін жасалатын ұ йымдастыру-экономикалық қ атынастар жү йесі.

Мұ ндай жү йе оның ерекшеліктерін сипаттайтын белгілерге ие болады:

А) ашық шаруашылық;

ә) ең бекті бө лу;

б)жанама шаруашылық байланыстар.

Тауарлы ө ндірістің пайда блуының негізгі 3 шарты бар:

А) қ оғ амдық ең бек бө лінісі:

ә) тауар ө ндірушілердің жеке меншігінің пайда болуы;

б) артық ө німнің пайда болуы.

Тауар ө ндірісінің 2 тү рі бар:

А) жай тауар ө ндірісі;

ә) капиталистік тауар қ ндірісі.

2. Тауар дегеніміз- адамдардың белгілі бір қ ажетін қ анағ аттандырытын, сату жә не сатып алу арқ ылы айырбастау ү шін ө ндірілетін ең бек ө німі.

Тауардың 2 қ асиеті бар:

а) тұ тыну қ ұ ны-заттың адамның нақ ты бір қ ажетін қ анағ аттандыру қ асиеті.

ә) айырбас қ ұ ны- Бұ л тауардың белгілі бір сандық пропорцияда басқ а пайдалы заттарғ а айырбастала білу қ асиеті.

Айырбас пропорциясы тауарларғ а енгізілген қ ұ н кө леміне байланысты болады. Сонымен тауардың 2 қ асиеті болады: пайдалылық жә не қ ұ н.

Тауардың 2 жақ тылық қ асиетінің болуы тауарғ а сің ген ең бектің 2 жақ тылығ ына байланысты. Тауар ө ндіруге 2 тү рлі ең бек жұ мсалады: а ) нақ ты ең бек - бұ л жеке мамандардың тауар ө ндіргенде тұ тыну қ ұ нын жасауғ а шығ ындалғ ан ең бек;

ә ) абстрактылы ең бек - бұ л адамдардың дене кү ші мен ақ ыл-ой энергиясын жұ мсауы, осының кө мегімен тауарларды айырбастау процесінде адам ең бегінің қ оғ амдық сипатқ а ие болуы немесе тауардың қ ұ нын анық тауғ а шығ ындалғ ан ең бек.

Тауарғ а сің ген ең бектің 2 жақ тылығ ын ашқ ан К.Маркс.

3. Қ ұ нның ең бек теориясының негізі мазмұ ны (Уильям Петти, А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс) келесідей қ ағ мдалардан кө рінеді:

1.Рыноктық айырбастың тү рлі ө німдері бірдей ішкі мазмұ нғ а – қ ұ нғ а ие.

2.Барлық тауарлардың қ ұ ны тауар ө ндірушілердің қ оғ амдық ең бегімен жасалады. Қ ұ н- тауарғ а айналғ ан қ оғ амдық ең бек.

3. Қ ұ нды қ ұ райтын ең бектің ө зі оның кү рделілігі немесе сапассы бойынша ерекшеленеді. Ең бек қ арапайым жә не кү рделі болып бө лінеді. Кү рделі ең бек- бұ л кө бейтілген қ арапайым ең бек.

4. Ең бектің ішкі ө лшемі бар, ол- жұ мыс уақ ыты.

5. Тауар қ ұ ны жұ мыс уақ ытының қ оғ амдық қ ажеттігімен анық талады.

6. Қ оғ амдық қ ажетті жұ мыс уақ ыты- бұ л тө менде кө рсетілген кедерде ө німдерді дайындауғ а жұ мсалатын уақ ыт:

а) ө ндірістің қ оғ амдық дұ рыс жағ дайы кезінде;

ә)жұ мыстың орташа шапшаң дығ ы кезінде;

б) қ ызметкерлердің орташа біліктілігі кезінде.

(Егер қ ұ нның ең бек теориясы қ оғ амдық шығ ыннан шығ а отырып қ ұ нғ а тү сініктеме берсе, шекті пайдалылық теориясы игіліктер қ ұ ны мен бағ асына пайдалы заттар тұ тынушысының экономикалық психологиясы тұ рғ ысынан тү сініктеме береді.

Пайдалылық – бұ л ө зінің жек қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырудағ ы белгілі бір игіліктердің ролі туралы ә р сатып алушының беретін субъективті бағ асы.

Игілік қ ұ ндылығ ы – бұ л адамның ө мірі мен ә л-ауқ аты ү шін тұ тынатын заттың маң ыздылығ ын тү сінуі.

4. Ақ ша- жалпығ а бірдей балама болып табылатын ерекше тауар.

Ақ шаның экономикалық ролі оның қ ызметерінен кө рінеді.

Ақ шаның атқ аратын 5 қ ызметі бар:

А) қ ұ н ө лшемі;

ә) айналым қ ұ ралы;

б) байлық жасау қ ұ ралы;

в) тө лем қ ұ ралы;

г) ә лемдік ақ шалар.

Қ азіргі таң да ақ шаның ү ш қ ызметі орындалады: а) қ ұ н ө лшемі; ә) айналым қ ұ ралы; б) тө лем қ ұ ралы.

5. Рыноктық қ атынаста ақ ша мен инфляция процесі байланысты. Инфляция (қ ампию)- бұ л айналым сферасын ұ лттық шаруашылық тың шын қ ажеттілігімен артық толтыру. Инфляция кезінде қ ағ аз ақ шалар: а) алтынғ а; ә) тауарларғ а; б) шетелдік валюталарғ а қ арағ анда қ ұ нсызданады. Осының ә серінен бірінші жағ дайда алтынның қ ағ аз ақ ша тү ріндегі нарық тық бағ асы артады. Екінші жағ дайда тауарлар бағ асы ө седі. Ү шінші жағ дайда шетелдік ақ ша бірлігіне қ арағ анда ұ лттық валюта бағ амы тө мен тү седі.

Инфляция ақ ша жү йесінің “ауруын” кө рсетеді. Ол шаруашылық сфераларды қ иратып, алыпсатарлық ты кү шейтеді, халық тың ө мір сү ру дең гейінің тө мендеуіне ә келеді. Сондық тан мемлекет инфляциямен кү рес шараларын жү ргізеді.

Бағ а дең гейінің ақ ша массасына тә уелділігі мына формула бойынша кө рсетіледі:

М*V=P*Q

Ондағ ы: М- ақ ша бірлігінің массасы;

V - ақ ша айналымының жылдамдығ ы;

Р- тауар бағ асы;

Q - рыноқ қ а ұ сынылғ ан тауарлар саны.

Инфляцияның пайда болу себептері:

1. мемлекеттік бюджет тапшылығ ы;

2. инвестициялаудың жоғ арлауы;

3. ө ндіріс кө лемі мен ең бек ө німділігінің жоғ арлауымен салыстырғ анда ең бек ақ ының тез ө суі;

4. мемлекеттік бағ аның белгіленуі.

Инфляцияның тү рлерін анеық таудың 3 критерийі бар:

А) бағ а ө суінің қ арқ ыны;

ә) бағ а ө суінің сә йкестендірілу дең гейі;

б) инфляцияны кү ту жә не кү нібұ рын болжау.

Инфляцияның 2 типі бар:

а) сұ раным инфляциясы;

ә) ұ сыным инфляциясы.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Қ оғ амдық ө ндіріс нышандары ұ гымының сипаттамасы.

2.Қ оғ амдық шаруашылық тың негізгі нышандары: натуралды жө не товарлы.

3.Еркін бә секелік тауар шаруашылығ ы жэне ұ йымдастырылғ ан рынок.

4.Қ ұ н заң ы. Қ ұ н жә не бағ а.

5.Осы кү нгі ақ шаның тү рлерІ, олардың табиғ аты жө не тұ рлері.

6.Инфляция мә ні, тү рлері жә не зардаптары.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002