Тақырып 9. Өндіріс шығындары.

Лекцияның мақ саты: Кә сіпорын шығ ындарының тү рлерін жә не табыс, пайданы анық тап тү сіндіру.

1.Кә сіпорын шығ ындарының тү рлері.

2. Фирманың жалпы, орташа жә не шекті табысы.

3.Пайда

Қ оғ амдық ө ндіріс шығ ындары – ол ө нім ө ндіргендегі қ оғ амдық қ ажетті ең бек (тірі жә не затталғ ан) шығ ынының жиынтығ ы.

Жеке кә сіпорынның ө ндіріс шығ ыны ө зіндік шығ ын ол кә сіпорынның ө ндірістегі жә не сатудағ ы шығ ынының жалпы сомасы (шикізат, материалдар, аммортизация, жалақ ы т.б.).К. Маркс ө ндіріс шығ ындарын нақ ты ө ндіріс процесінде қ арады. Ол бағ аның тауар қ ұ нының айналасында ауытқ уын, сұ раныс пен ұ сыныс заң ының ә сер етуін есепке алмай талдады. Ә рине ө ндірістік шығ ынды қ алыптастырғ анда аталғ ан факторларын есепке алу қ ажет. Сонымен қ атар, қ азіргі кездегі экономикада ө ндірістік шығ ындардың ө згеруін кә сіпорын ө ндірген ө німдер санына тә уелділігімен байланысты анық тау қ ажеттілігі туындап отыр.Экономикадағ ы осы талаптарды есептей отырып, қ азіргі кезең дегі концепцияны зерттеп дайындағ андар А. Маршалл, Д. Миллен, Дж.Робинсон. Олар кө п жағ дайда К. Маркс ілімін есепке ала отырып, ө ндіріс шығ ындарын кә сіпорын ө німдерінің санына тә уелді жә не тә уелсіз деп бө лді. Осының салдарынан тұ рақ ты жә не ө згермелі ө ндіріс шығ ындары ұ ғ ымы пайда болды.

Тұ рақ ты шығ ындарғ а жататындар: кә сіпорынның қ ызмет жасауын қ амтамасыз ету шығ ындары, қ арыз пайыздарын тө леу, салық, аммортизациялық аударым, қ орғ ау ақ ысы, қ амсыздандыру шығ ыны, ө ндіріс тоқ тағ ан кездегі қ ұ рал-жабдық тарғ а қ ызмет жасау шығ ындары, басқ ару аппаратының жалақ ысы т.б. Тұ рақ ты шығ ындарды кә сіпорын ұ зақ мерзім кезең інде дамуды да бақ ылай алады. Олар қ ысқ а мерзім кезең інде де ө нім шығ ару кө леміне байланысты ө згермейді.

Ө згермелі шығ ындар шығ арылғ ан ө нім кө леміне байланысты ө згеріп отырады. Ө згермелі шығ ынғ а жататындар: шикізат, материалдар, жұ мысшылардың жалақ ысы, энергия, тасымалдау шығ ыны, т.б. Кә сіпорын ө нім ө ндіруді кө бейту ү шін, алдымен сол ө нім ө сіміне қ анша ө згермелі шығ ын жұ мсалатынын есептей білуі қ ажет. Сол ү шін шығ ындарды ө лшеуге (есептеуге) ерекше тә сілдермен ерекше ө лшеу белгілерін зерттеп дайындау қ ажет.

Тұ рақ ты жә не ө згермелі шығ ындардың қ осындысы жалпы ө ндіріс шығ ынын қ ұ райды. Оның кө лемі ө згермелі шығ ынның ө згеруіне байланысты.

Кә сіпорын бірлік ө німге жұ мсалғ ан шығ ынды білуі қ ажет. Сондық тан орта ө ндіріс шығ ыны есептеледі. Оның ү ш тү рі бар:

1) Орта тұ рақ ты шығ ын. Оны тұ рақ ты шығ ынды шығ арылғ ан ө нім кө леміне бө лу арқ ылы анық тайды.

2) Орта ө згермелі шығ ын. Оны ө згермелі шығ ынды шығ арылғ ан ө нім кө леміне бө лу арқ ылы анық тайды.

3) Орта жалпы шығ ын. Оны жалпы шығ ынды шығ арылғ ан ө нім кө леміне бө лу арқ ылы анық тайды. Осы орта жалпы шығ ын бірлік ө нім ө ндіріс шығ ыны болып есептеледі.

Кә сіпорын барлық уақ ытта максималды пайда табуғ а ұ мтылады. Сол ү шін, ол, ө ндірістегі ө нім кө лемін кө бейтеді, қ осымша ө ндіріс шығ ындарын жұ мсайды. Осы шығ ындардың тиімділігін шекті ө ндіріс шығ ындары арқ ылы байқ ауғ а болады.

Шекті шығ ындар (кейде ө сімді, маржинальды деп те атайды) қ осымша бір бірлік ө німді шығ арғ анғ а жұ мсалғ ан шығ ын ө сімі. Жоғ арыда айтылғ андай, тұ рақ ты шығ ын шығ арғ ан ө нім кө леміне байланысты ө згермейді. Сондық тан, шекті шығ ындарды қ осымша бірлік ө нім шығ арғ анда жұ мсалғ ан шығ ын ө суі (немесе кемуін) тек ө згермелі шығ ынмен анық талады. Себебі, ол, ө нім шығ арудың кө лемін бір бірлікке кө бейткенде кә сіпорынғ а қ анша шығ ын жұ мсалғ анын кө рсетеді.Кә сіпорын ө з іс-ә рекетінде шығ ындарды сыртқ ы жә не ішкі деп бө леді. Сыртқ ы шығ ындар ө німін шығ ару ү шін ө зі ө ндірмей сырттан алғ ан ө німдерге ақ шалай бө лінген шығ ын. Мысалы: жабдық таушыларғ а кө рсеткен ең бек қ ызметі, шикізат, отын, транспорт қ ызметі, энергия т.с.с. Ішкі шығ ындар - кә сіпорынның меншігіндегі жә не ө з еркімен пайдаланылғ ан ресурстар шығ ыны.Кә сіпорын экономикалық талдау процесінде басқ а да ө ндіріс шығ ындарының тү рін қ олданады. Олар: алмастыру (балама) шығ ыны (немесе жіберілген қ ате мү мкіншілігінің шығ ыны), қ айтарылмағ ан шығ ындар, трансакциялық шығ ындар т.б.Кә сіпорынның тә жірибедегі ө ндіріс шығ ынын есептегенде жә не іс-ә рекетін талдағ анда Батыс жә не ТМД елдерінде ұ қ састық та, ерекшелік те бар. ТМД елдерінің кә сіпорындарында ө зіндік қ ұ н категориясы кең інен қ олданылады.

Ө зіндік қ ұ н – ол ө німді ө ндірудегі жә не сатудағ ы шығ ынның барлық сомасының ақ шалай кө рінісі. Ө зіндік қ ұ н – ол жеке ө ндіріс шығ ыны. Ескеретін мә селе, ө зіндік қ ұ н тауар қ ұ нының нақ ты бө лігі емес, оның ерекшеленген бө лігі, Себебі қ ұ н мен ө зіндік қ ұ нның арасында жеке шығ ын, жеке қ ұ н жә не бағ а бар. Сондық тын, ө зіндік қ ұ н – жеке ө ндіріс шығ ынының жә не жеке қ ұ н бө лігінің ақ шалай тү рі.

Ө зіндік қ ұ нның экономикалық категория ретіндегі мә ні кә сіпорынның барлық шығ ындарын ақ шалай тү рінде жинақ тап (аккумулировать) оны ө теу, ол жә й ұ дайы ө ндірістің қ айталануына қ ажет.

Шаруашылық тә жірибеде ө зіндік қ ұ нның ә ртү рін пайдаланады. Олар: жеке жә не салалық, аймақ тық (зона), ө ндірістік жә не коммерциялық (толық), жоспарлы жә не фактілік ө зіндік қ ұ ндар.

Жалпы ө німнің ө зіндік қ ұ ны шығ ын элементтерімен анық талады. Элементтері: шикізат, материал, отын, энергия, аммортизация, жалақ ы жә не т.б. ТМД жә не Батыс елдерінде ө зіндік қ ұ нды есептегенде шығ ындарды тіке (тура) жә не қ осалқ ы деп жіктейді. Тіке шығ ындарғ а ө нім жасауғ а тікелей байланысты шығ ындарды жатқ ызады. Ал қ осалқ ы шығ ындарғ а ө німнің бір тү рін шығ арғ андағ ы кә сіпорынғ а қ ажет жалпы шығ ындарын жатқ ызады.Ө зіндік қ ұ нды бірлік ө німге есептегенді ө зіндік қ ұ н калькуляциясы деп атайды. Шығ ындар калькуляциясын есептегенде элементтермен емес, шығ ын статьяларымен есептейді. Себебі, калькуляция статьясы жеке шығ ын элементтерін терең бө лікке бө леді. Мысалы: шикізат жә не материалдар ә рі қ арай жанар-жағ ар май, тың айтқ ыш, ұ рық, жем болып бө лінеді.Ө зіндік қ ұ н кә сіпорынның тиімділігін кө рсететін қ орытынды кө рсеткіш. Кә сіпорын жұ мысының нә тижесін жақ сы немесе жаман деп сипаттау, ол ө німнің ө зіндік қ ұ нын тө мендетіп, пайданы молайтуында немесе керісінше. Сондық тан ө зіндік қ ұ нның дең гейін тө мендету тікелей немесе қ осалқ ы тү рде ө ндірістің қ ұ ндық кө рсеткіштеріне ә сер етеді. Ғ ылыми-техникалық прогрестің негізінде ол тө мендейді, ресурстарды ү немдеу (шикізат пен материал шығ ындарының тө мендеуі), ө ндірісті автоматтандыру жә не механикаландыру т.б. жағ дайлар туғ ызады.

Жалпы қ орыта айтқ анда, ө зіндік қ ұ нды бірқ алыпты жү йелі тү рде тө мендету, кә сіпорын пайдасының жоғ арылауының (кө беюінің) негізгі бағ ыты. Осығ ан байланысты дамығ ан елдердегі кә сіпорынның ө ндіріс шығ ындарын тө мендету бағ ыттарын зерттеуі, экономикалық теорияның негізгі мә селесі болуы кездейсоқ тық емес.

2. Пайда дегеніміз - нарық тық экономикада кә сіпорынның тиімділігін анық тайтын кө рсеткіш. Ө ндірістің негізгі мақ саты- пайда табу болып табылады. Пайда кә сіпорынғ а тү сетін ақ шалай тү сімнің бір бө лігін кө рсетеді. Пайда жалпы тү сім мен жиынтық шығ ындардың арасындағ ы айырмашылық ты кө рсетеді.

Нақ ты жә не айнымалы шығ ындардың арасындағ ы айырмашылық тарды кө рсете отырып, экономикалық ғ ылымда пайдағ а анық тама беруге болады.

Бухгалтерлік пайда дегеніміз - фирманың жиынтық табысы мен нақ ты шығ ындары арасындағ ы айырмашылық.

Экономикалық пайда дегеніміз - жиынтық табыс пен барлық шығ ындар арасындағ ы айырмашылық.

Фирма қ ызметін жоспарлау жә не есептеу кезінде пайданың 3 тү рі анық талады:

а) тауарлық ө німді ө ткізуден тү сетін пайда;

ә) баланстық немесе жалпы пайда;

б) есеп айырысу немесе таза пайда.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Шығ ын жә не оның тү рлері.

2. Тұ рақ ты жә не ө згермелі ө ндіріс шығ ындары.

3. Бухгалтерлік пайда.

4.Экономикалық пайда.

5.Фирма қ ызметін жоспарлау жә не есептеу кезінде пайданың 3 тү рі.