Ылыми революцияның кезеңдері

Ғ ылымның жалпы даму барысында оқ тын – оқ тын революциялық ө згерістер болып тұ ратынына қ азіргі кезде ешбір ғ алым кү мә н келтірмесе керек. Алайда, «ғ ылыми революция» деген ұ ғ ымның мазмұ нын ә ркім ә ртү рлі тү сінбес ү шін, оның логикалық ғ ылыми мә нін ашып алу қ ажет. «Революция» деген сӛ з қ азақ тілінде тӛ ң керіс дегенді білдіретіні белгілі. Бұ л сӛ зді ғ ылымғ а қ олдансақ, ол ғ ылымның барлық элементтерінің: фактілердің, заң дылық тардың, теориялардың, дү ниенің ғ ылыми кӛ рінісінің (бейнесінің) тү бірлі ӛ згерісін білдіруі тиіс. Ә рине, дә л жә не айқ ын анық талғ ан фактіні ӛ згерту мү мкін емес, ӛ йткені ол адамның еркінен тә уелсіз болатын қ ұ былыс. Бірақ ғ ылым ү шін маң ыздысы – фактінің ӛ зі емес, оның ғ ылыми тү сіндірмесі, мә ні. Белгілі бір тұ рғ ыдан жасалғ ан тү сініктеменің мазмұ нына қ атысы жоқ фактінің ғ ылымғ а керегі жоқ. Тек ғ ылыми тү сініктемеге қ атысы бар факті ғ ана ғ ылым ү шін «тыныс алатын ауадай». Ал фактілердің тү сіндірмесі, мазмұ ны кейде тү бірлі ӛ згерістерге ұ шырайды. Мә селен, Кунның айтуынша, аспан кең істігіндегі қ озғ алыс фактісіне бірнеше тұ рғ ыдан: геоцентірлік тұ рғ ыдан да, гелиоцентрлік тұ рғ ыдан да тү сініктеме беруге болады. Ал геоцентрлік тү сініктемеден гелиоцентрлік тү сініктемеге ӛ ту дү ниеге кӛ зқ арастағ ы нағ ыз тӛ ң керіс (революция) болып табылды. Факті ү шін тү сіндірменің негізгі теориясы болып табылады. Адам ӛ мір сү ретін табиғ ат дү ниесін тү сіндіруші кӛ птеген теориялардың қ осындысы бірігіп, дү ниенің біртұ тас ғ ылыми кӛ рінісін (бейнесін) қ ұ рады. Сонымен, жеке ғ ылыми принциптер, теориялар мен ә діс – тә сілдердің ӛ згерісі ғ ана емес, дү ниенің бү кіл ғ ылыми кӛ рінісінде тү бірлі ӛ згеріс болғ анда ғ ана ғ ылымда тү бірлі тӛ ң керіс (революция) болды деп есептеуге болады. Бү кіл ғ ылымның даму тарихында, оның ішінде жаратылыстануда дү ниенің ғ ылыми кӛ рінісін (картинасын) тү бірлі ӛ згеріске ұ шыратқ ан ү ш ғ ылыми революция болды. Ол революцияларды онда шешуші роль 10 атқ арғ ан ғ алымдардың есімімен атасақ, ол ә лемдік ү ш ғ ылыми революция; аристотельдік, ньютондық жә не эйнштейндік ғ ылыми революциялар деп аталуы тиіс. Бұ л ү шін ғ ылыми революцияларда орын алғ ан тү бірлі ӛ згерістердің мә нін қ ысқ аша қ арастырып кӛ рейік. Біздің эрамызғ а дейінгі VI – IV ғ асырларда дү ниетану процесінде бірінші революция жү зеге асып, соның нә тижесінде натурфилософия атты ғ ылым пайда болды. Бұ л революцияның тарихи мә ні сол – дү ниетанудың басқ а формаларынан ғ ылымды айырып тұ ратын, ғ ылыми білімді қ ұ ратын теориялық нормалар мен системалар жасалды. Ғ ылым ӛ зінің ғ ылыми білім екендігін ә сіресе ертедегі гректердің ұ лы философы Аристотельдің ең бектерінде айқ ын кӛ рсетті – ол формальді логиканы жасады, яғ ни білімді қ орытып шығ арып, жү йеге келтірудің басты қ ұ ралы болып табылғ ан дә лелдеу жайлы ілімді жасады; категориялық ұ ғ ымдар системасын қ ұ рды, ғ ылыми зерттеуді ұ йымдастырудың айрық ша ережелерін тұ жырымдады, табиғ ат жайлы ғ ылымдарды метафизикадан (философиядан), математикадан т.б. ажыратып, ғ ылыми білімнің ӛ зін тү рлі пә ндерге бӛ лді. Білімнің ғ ылымилығ ының Аристотель белгілеген нормалары (ӛ лшемдері), тү сіндіру мен негіздеудің ү лгілері ғ ылымда мың жылдан астам уақ ыт бойы бұ лжытпай пайдаланылып келді, ал кӛ пшілігі (мә селен, формальді логиканың заң дары) бү гінге дейін қ олданылып келеді. Ә лем кең істігі жайлы геоцентрлік ілімнің жү йесі дү ниенің ғ ылыми кӛ рінісі (картинасы) жайлы антик заманындағ ы тү сініктің маң ызды бір бӛ лігі болды. Сол дә уірдің геоцентризмі тікелей қ абылданушы фактілердің «табиғ и» суреттемесі болғ ан жоқ, ол – белгісіздікке жасалғ ан қ иын да батыл қ адам еді, ӛ йткені космос қ ұ рылысының қ айшылық сыз тү сіндірмесін жасау ү шін аспан ә лемінің бізге кӛ рінетін жарты шарына ұ қ сас жердің кӛ рінбейтін қ арсы бетінде де жарты шарлық космос болуы мү мкін деп жорамалдауғ а тура келеді. Геоцентрлік кӛ зқ арас ә рине кейін дұ рыс болмай шық ты, бірақ ол ӛ з кезінде бірінші ғ ылыми революцияның маң ызды бір қ ұ рамдас бӛ лігі болып табылды. Екінші ғ ылыми революция XVI – XVIII ғ асырларда жү зеге асты. Оның бастамасын қ ұ рғ ан дү ниенің геоцентрлік тү сінігінен гелиоцентрлік тү сінігіне ӛ ту болды. Бұ л дү ниенің ғ ылыми кӛ рінісінің ауысуының ең кӛ рнекті белгісі екені сӛ зсіз, бірақ ол сол дә уірде ғ ылымда болғ ан тү бірлі ӛ згерістердің мә нін толық кӛ рсете алмайды. Ол ӛ згерістің жалпы мә ні ә детте «классикалық жаратылыстанудың қ алыптасуы» ұ ғ ымымен анық талады. Бұ л ғ ылыми тӛ ң керістің бастамасын салғ ан ғ алымдардың қ атарына Н.Коперник, Г.Галилей, И.Кеплер, И.Ньютон т.б. жатады. Бұ лар жасағ ан жаң а ғ ылымның антик заманы ғ ылымынан тү бірлі айырмашылығ ы неде? Классикалық жаратылыстану, біріншіден, математика тілімен «cӛ йлейтін» болды. Егер антик заманының ғ ылымы жер бетінің 11 қ ұ былыстарын тек сапалық жағ ынан ғ ана тү сіндіру мү мкін деп есептеген болса, ал жаң а жаратылыстану жердегі денелерді объективтік сандық қ атынастары (формасы, мӛ лшері, массасы, қ озғ алысы) жағ ынан сипаттап, қ атаң математикалық заң дылық тармен тү сіндірді. Екіншіден, еуропалық жаң а ғ ылым, сондай – ақ, қ ұ былыстарды зерттеудің кү шті экспериментальды (тә жірибелік) ә дісіне арқ а сү йеді. Бұ л табиғ ат қ ұ былыстарын зерттеуді жай енжар бақ ылауғ а негіздемей, белсенді іс – ә рекет ү стінде жү ргізу қ ажеттігін кӛ рсетті. Ү шіншіден, классикалық жаратылыстану антик заманының космос жайлы қ атып – семіп қ алғ ан, мә ң гі ӛ згермейтін тү сінігіне қ арсы аянбай кү ресіп, оның жалғ андығ ын дә лелдеді. Классикалық жаратылыстанудың, одан қ алды, бү кіл Жаң а заман ғ ылымының бұ лжымас негізі механика деп саналды. Сӛ йтіп, табиғ ат жайлы білімнің бә рін механиканың негізгі заң дарымен тү сіндіріп, дү ниенің таза механистік кӛ рінісі жасалды. Бұ л жаң а заман ғ ылымының басты бір (тӛ ртінші) айырмашылығ ы болды. Осылардың негізінде ғ ылыми білімнің механикалық ӛ лшемі қ алыптасты: ғ ылыми білім, яғ ни табиғ аттың танымдық бейнесі ешқ ашан ӛ згермейтін, тек кейбір жақ тарын ғ ана шамалы тү зетуге болатын абсолюттік ақ иқ ат болуы тиіс.