Экперименталды генетика жетістіктері

Генетика — бү кіл тірі ағ заларғ а тә н тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергіштікті зерттейтін биология ғ ылымының бір саласы. Ағ залардың тұ қ ым қ уалаушылығ ы мен ө згергіштігі туралы ғ ылымды генетика деп атайды (грекше “genetіkos” — шығ у тегіне тә н). Бұ л атауды 1906 жылы ағ ылшын биологы У.Бэтсон ұ сынды.

Тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергіштіктің заң дылық тарын ашып, оларды қ оғ амды дамыту ү шін пайдаланудың жолдарын шешуде генетика ғ ылымы зор ү лес қ осты. Сондық тан, биология ғ ылымының басқ а салаларының арасында маң ызды орын алады. Жер бетіндегі тірі материяның дамуы олардың ү здіксіз ұ рпақ алмастыруымен қ атар жү ріп отырады. Тіршілік организмдердің кө беюімен тікелей байланысты. Сол арқ ылы белгілі бір биологиялық тү рге тә н белгілер мен қ асиеттер ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а беріліп отырады. Басқ аша айтқ анда, ұ рпақ тар белгілі дә режеде ө зінің ата-анасына ұ қ сас болып туады. Мұ ны тұ қ ым қ уалаушылық дейді. Кө пшілік жағ дайда организмнің белгілері мен қ асиеттері ө згермей біршама тұ рақ ты тү рде берілетіндіктен, ұ рпағ ы ата-аналарына ұ қ сас болып келеді. Бірақ олардың арасында толық ұ қ састық болмайды. Бір ата-анадан тарайтын ұ рпақ тың бір-бірінен қ андай да бір белгісі жө нінен айырмашылығ ы болады.Организмнің тұ қ ым қ уалаушылық қ асиеті сыртқ ы орта факторларының ә серінен ү немі ө згеріп отырады. Оны — ө згергіштік дейді. Кө бею барысында организмнің белгілі бір қ асиеттерінің тұ рақ ты сақ талуымен қ атар, екінші біреуі ө згеріске ұ шырайды. Осығ ан байланысты олар жаң арып, тү рлене тү седі.Тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергіштік — бірімен-бірі қ атар жү ретін, бір жағ ынан бір-біріне қ арама-қ арсы, ө зара тығ ыз байланысты процестер.

Генетика тарихындағ ы ү шінші кезең 1953 жылдан басталады. Ол — химия, физика, математика, кибернетика сияқ ты нақ ты ғ ылымдардың зерттеу ә дістері мен электрондық микроскоп, рентгенқ ұ рылымдық анализ, т.б. қ олданудың нә тижесінде молекулалық генетика негізінің қ алануы.1944 жылы американдық микробиолог ә рі генетик О.Эври тұ қ ым қ уалаушылық тың материалдық негізі — ДНҚ екендігін дә лелдеді. 1953 жылы американдық биохимик ә рі генетик Дж. Уотсон мен ағ ылшын биофизигі Ф.Крик ДНҚ молекуласының молекулалық қ ұ рылымының моделін жасады.Қ азіргі кездегі генетиканың дамуы тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергіштік туралы ілімнің барлық салаларында зерттеу жұ мыстары молекулалық дең гейде жү ргізілетіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, генді организмнен тыс қ олдан синтездеу, дене клеткаларын будандастыру, генетикалық материалдың алмасуы (рекомбинация), геннің қ айта қ алпына келуі (репарация), биополимерлерді қ олдан синтездеу, гендік инженерия сияқ ты проблемаларды зерттеу кең інен таралып отыр.Генетика мен селекцияның дамуына Қ азақ стан ғ алымдарының да қ осқ ан ү лесі ерекше. Алшақ будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б. мә селелерді қ амтитын генетикалық зерттеулер жү ргізілуде. Дә нді жә не техникалық дақ ылдарды тү рішілік жә не тү раралық будандастырудың нә тижесінде бидайдың, арпаның, кө ксағ ыздың, жү гері мен қ ант қ ызылшасының жоғ ары ө німді будандары мен сорттарын алуда К.Мың баев, А.Ғ аббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская жә не т.б. ең бектері зор. М.Х.Шығ аева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасының дамуына айтарлық тай ү лес қ осты. Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшақ будандастыру ә дісімен қ ойдың архар-меринос тұ қ ымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт, т.б. қ азақ тың ақ бас сиырын, Алатау сиырын жә не Қ останай жылқ ысын, т.б. асыл тұ қ ымдарды шығ арды.

Қ азақ станда тұ ң ғ ыш рет М.А.Айтхожиннің басқ аруымен молекулалық биология жә не ген инженериясы саласында кө птеген зерттеулер жү ргізіліп, ғ ылымғ а айтарлық тай жаң алық тар қ осылды.Соң ғ ы жылдары елімізде генетиканың аса маң ызды салалары: молекулалық генетика, экологиялық генетика жә не радиациялық генетика бойынша ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары жү ргізілуде.