Тірі ұйымның негізгі деңгейлері

Тіршіліктің жаратылу дең гейі

Тірі табиғ ат қ ұ рылымының жаратылу дең гейі біркелкі қ алыппен баспалдақ ты бейімделу арқ ылы қ ұ рылатын қ атармен сипатталады.

Жоғ арыда аталғ ан дең гейлердің ә рқ айсысы тү рлі қ ұ былыстар ауқ ымында, жоғ арыда жә не тө менде орналасқ ан дең гейлердің ө зара қ атынас ерекшеліктеріне, тү зіліс жә не жаратылыс ұ станымдарына байланысты ө зіне тә н айрық ша заң дылық тармен ерекшеленеді.

Тірі ағ залар жасушалардан қ ұ ралады. Жасушаның бактерия, біржасушалы балдыр, кірпікшелілер тә різді дербес ағ залар болуы мү мкін. Бактерия жасушасы ө те қ арапайым, ал біржасушалы қ арапайым жә ндіктің қ ұ рылысы кү рделі. Жасуша қ ұ рылысының қ андай болғ анына қ арамастан тіршілік иесінің барлық қ асиеттерін (тынысалу, қ озғ алу, қ оректену, есу, даму жә не т. б.) кө рсетеді.

Кө пжасушалы ағ за қ ұ рамындағ ы жасушалар, ұ лпалар немесе мү шелердің алғ ашқ ы заттары болғ андық тан, арнаулы бағ ытқ а катаң бағ ытталады. Олардың ерекшелігі — белгілі қ ызмет атқ арады жә не ағ задан тыс ө мір сү ре алмайды (мысалы, жү йке ұ лпасының, бұ лшық еттердің жә не т. б. жасушалары).

Тірі табиғ ат - кө птеген алғ ашқ ы заттардан тұ ратын кү рделі жаралымды ө кімбилікті (иерархия) жү йе. Тірі табиғ ат ә р алуандылығ ына қ арамастан, бірнеше тірілік қ ұ рылым дең гейлеріне бө лінеді. Олар: молекулалық, жасушалық, мү шелік-ұ лпалық, ағ залық, популяциялық -тү рлік, биогеноздық, биосфералық дең гейлер. Бұ л жү йелерде барлық негізгі тірілік қ асиеттері бола тұ ра ө здеріне ғ ана тә н маң ызды ө згешеліктері де болады.

Молекулалық дең гей

Кез келген тірі жү йе кө птеген органикалық жә не бейорганикалық молекулалардан қ ұ ралады. Органикалық заттар: нуклеин қ ышқ ылы, нә руыздар, майлар, кө мірсулар жә не ө зге ағ залық молекулалар барлық жасушалардың негізгі қ ұ рылымдық қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Ағ заның тіршілік ә рекет ү дерістері: зат алмасу, ақ параттар беру, т. б. молекулалық дең гейден басталады. Ә р тү рлі молекулалар бірігіп, жасуша органоидтарын тү зеді, олардың қ ұ рылысы кү рделі жә не жасушада белгілі қ ызмет атқ арады.

Жасушалық дең гей

Жасуша - бұ л қ ұ рылым жә не қ ызмет атқ ару ө лшем бірлігі, ә рі бү кіл тіршілік иелерінің кө бею жә не даму ө лшем бірлігі.Бір жасуша ө з алдына жеке организм болып саналады. Кез келген жасуша бір-бірімен тығ ыз байланысқ ан ядро мен цитоплазмадан тұ рады.Олар сыртынан цитоплазмалық мембранамен қ оршалғ ан.

Мү шелік-ұ лпалық дең гей

Қ ұ рылысы, шығ у тегі жә не атқ аратын қ ызметтері ұ қ сас жасушалар, ұ лпалар мен мү шелер тү зеді. Мү шелерден мү шелер жү йесі тү зіледі, мү шелер жиынтығ ынан біртұ тас ағ за қ ұ рылады.

Ағ залық дең гей

Ағ за - қ ұ рылысының кү рделілігіне тә уелсіз (біржасушалы жә не кө пжасушалы) дербес ө мір сү ре алатын биологиялық жү йе. Органикалық дең гейдің алғ ашқ ы заттар ө лшем бірлігі - дарақ, ол жү йе ретінде туғ ан сә ттен ө мірінің соң ғ ы кү ніне дейін ө мір сү реді. Сонымен бірге ұ рық даму ү дерісінде ағ заның белгілі дарақ тарына тә н қ асиеттер пайда болады. Мысалы, сү тқ оректілерде ұ рық тың дамуы балық тар мен жорғ алаушылардан ерекше болады.

Популяциялық -тү рлік дең гей

Дарақ тар табиғ атта бірінен-бірі оқ шауланбай, популяцияғ а бірігіп ө мір сү реді. Популяция – ағ задан жоғ ары биологиялық жү йе. Ол дә л сол ағ залар бір аумақ та ұ зақ уақ ыт мекендегенде пайда болады. Тап осы популяцияның дарақ тары ө зара еркін шағ ылысады. Ағ заның бір тү ріне жататын ә р тү рлі популяциялар дарақ тарының да ө зара шағ ылысуы мү мкін, мысалы, ә р тү рлі аумақ та тіршілік ететін қ асқ ырлар популяциясының дарақ тары бірімен-бірі шағ ылысады. Алғ ашқ ы заттардың эволюциялық ү дерістері популяциялық дең гейде ө теді, яғ ни кебейеді.

Биогеоценоздық дең гей

Ә р алуан ағ залардың тү рлері мен популяциялар тіршілік ортасына жинақ тала келе биогеоценоз тү зеді. Бұ л - тіршілік жаратылымы биогеоценоздық дең гейдің карапайым ө лшем бірлігі. Биогеоценозғ а алуан тү рлі ө сімдіктер, жануарлар, саң ырауқ ұ лақ тар жә не ұ сақ ағ залардың бірлестігі, сондай-ақ тірі ағ залар орнық қ ан тап сол жердегі литосфера, гидросфера жә не атмосфераның қ ұ рамдас бө ліктері енеді. Тіршілік иелері қ оршағ ан ортамен ө зара байланыста болады, ө йткені тіршілік ә рекетіне қ ажетті заттар мен энергияны тұ тынады. Қ оршағ ан ортағ а алмасу ө німдерін бө ліп шығ арады. Сондық тан биогеоценоздың негізгі атқ аратын қ ызметі - энергияны жинақ тап, кайтадан бө ліп тарату. Биосфералық дең гей. Бү кіл биогеоценоздар жиынтығ ынан биосфера тү зіледі. Биосфера - тірі ағ залар орналасқ ан Жер кабығ ы. Бұ л ғ аламшардағ ы тіршілік жаратылымының ең жоғ ары дең гейі. Мұ нда тірі ағ залардың тіршілік ә рекетіне байланысты заттар мен энергия ө згеру айналымы жү реді.

Биосфералық дең гей

Биосфера

Бү кіл биогеоценоздар жиынтығ ынан биосфера тү зіледі. Биосфера - тірі ағ залар орналасқ ан Жер қ абығ ы. Бұ л ғ аламшардағ ы тіршілік жаратылымының ең жоғ ары дең гейі. Мұ нда тірі ағ залардың тіршілік ә рекетіне байланысты заттар мен энергия ө згеру айналымы жү реді. Нақ ты тіршілік дең гейі мен биологиялық ғ ылым арасында да айқ ын шектеу болмағ анымен, тірі табиғ аттағ ы тіршіліктің жаратылу дең гейін шартты тү рде былай межелеп бө луге болады: