Жер дамуында тарихта болған ірі өзгерістер

Мутациялар – эволюцияның материалдық қ айнар кө здері. Келесі ұ рпақ тарда тұ қ ым қ уалайтын ө згерістер туғ ызатын мутациялар организмдердің қ асиеттерін, белгілерін, ерекшеліктерін не реакция нормаларын анық тайды. Кездейсоқ пайда болғ ан ө згерістер организм ү шін пайдалы болса, тіршілік ү шін кү ресте организмнің тіршілігін сақ тап қ алуына себін тигізеді. Бірнеше ұ рпақ тар бойына сақ талып, қ айталанып отыратын бұ ндай кездейсоқ ө згерістер тірі организмдер мен олардың популяцияларының қ ұ рылымында тү бегейлі ө згерістер туғ ызып, нә тижесінде жаң а тү рлер пайда болады.Жер бисферасы даму барысында бірнеше орасан зор катастрофалар ө тті, бұ л катастрофалар планетада тіршілік еткен бірнеше организмдер тү рлерінің жойылып кетуіне себеп болды.Қ ышқ ыл жаң бырлардың ә серінен азот оксидтері молекулаларының Кү н сә улесін сің іруіне байланысты фотосинтез процесі тоқ тайды. Оның ү стіне топырақ тан организмге ө те зиянды Be, Hg, Ta жә не басқ а элементтер бө лінеді де, олар су буларымен, ауамен бірге тірі организмдердің тыныс алу органдарын зақ ымдайды.

Мұ хиттар мен тең іздердің дең гейінің кө терілуі - ә детте бірнеше мың жылдық тар бойына жай жү рді. Бұ ндай ө згерістер климаттық факторлар ә серінен жү реді.

Магнитті дауылдар кү н сә улелері ағ ысы ә серінен пайда болады. Кү ннің де Жер сияқ ты магнит ө рісі бар. Кү ннің бетінде магнит ө рісінің орташа кө рсеткіші 1-2 эрстед, яғ ни Жер ө рісінен 2-4 есе жоғ ары. Кү ннің магнит ө рісінің қ уаты 20-30 эрстед, кейде 3000 эрстедке дейін жетеді. Магниттік ө рістің мұ ндай жоғ ары қ уаты оның сә уле шығ ару қ абілетін тө мендетеді.

15 млрд жыл бұ рын - Ү лкен жарылыс.

3 минуттан кейін - Ә лемнің заттық негізі тү зілді (фотондар, нейтрино мен антинейтрино сутегі, гелий жә не электрондар ядроларының қ оспасымен).

Бірнеше жү з мың жылдан кейін – атомдар (жең іл элементтердің) пайда болды.

14 - 12 млрд жыл бұ рын - ә ртү рлі масштабтағ ы қ ұ рылымдардың (галактикалардың) тү зілуі.

10 млрд жыл бұ рын – алғ ашқ ы жұ лдыздар пайда болып, ауыр элементтердің ядролары тү зілді.

5 млрд жыл бұ рын – Кү н пайда болды.

4, 7 млрд жыл бұ рын – Жер пайда болды.

4, 5 млрд жыл бұ рын – Жерде тіршілік пайда болды.

3, 3 млрд жыл бұ рын – бір клетаклы ядросыз организмдер пайда болды.

2 млрд жыл бұ рын – клеткада ядро тү зілді.

1 млрд жыл бұ рын – организмдер жануарлар мен ө сімдіктерге бө лінді.

500 млн жыл бұ рын – жануарларда қ аң қ а пайда болды (хордалы жануарлар).

450 млн жыл бұ рын - ө сімдіктер қ ұ рлық қ а шық ты.

320 млн жыл бұ рын – жануарлар қ ұ рлық қ а шық ты (алғ ашқ ы амфибиялар – ихтиостегиялар – балық қ ұ йрық ты жә не тө рт жү зу жарғ ақ ты жануарлар).

290 млн жыл бұ рын – динозаврлар пайда болды.

167 млн жыл бұ рын – алғ ашқ ы ұ шқ ыш кесірткелер (птерозаврлар мен археоптерикстер).

150 млн жыл бұ рын – алғ ашқ ы сү т қ оректілер пайда болды.

65 млн жыл бұ рын – динозаврлар жойылып, сү т қ оректілер эволюциясына жол ашылды.

14 млн жыл бұ рын - қ арапайым гоминидтер – рамапитектер пайда болды.

5-6 млн жыл бұ рын – антропогенездің басы.

Планеталық системалар

Ө лі табиғ атта материяның қ ұ рылымдық дең гейлері ретінде элементар бө лшектер, атомдар, молекулалар, ө рістер, физикалық вакуум, макроскопиялық денелер, планеталар жә не планеталық системалар, жұ лдыздар жә не жұ лдыздар системасы — галактикалар, галактикалар системасы — метагалактика атап кө рсетіледі.

Тірі табиғ атта материяның қ ұ рылымдық дең гейлеріне жататындар: клеткағ а дейінгі дең гейлер системасы — нуклеин қ ышқ ылдары жә не белоктар; материяның биологиялық ұ йымдасуының айрық ша дең гейі ретінде клеткалар (бұ л соң ғ ы дең гей бір клеткалы организмдер формасында жә не тірі заттың элементар бө лшектері формасында кө рінеді); ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесіндегі кө п клеткалы организмдер, тү рлер, популяциялар жә не биоценоздар кіретін организмдерден жоғ ары қ ұ рылымдар жә не ақ ыр соң ында, бү кіл тірі заттар массасынан тұ ратын биосфера.