Фундаменталды физикалық арақатынас түсінігі

Адам мен табиғ ат арасындағ ы қ атынас — динамикалық арақ атынас. Ол

қ атынас адам экожү йесінің ерекшелігімен анық талады да, байланыс «табиғ атты

бағ ындырумен», «иемденумен» ғ ана емес, сондай-ақ адам денсаулығ ы мен

тіршілігіне кері ә серін тигізетін экологиялық ө згерістермен айқ ындалады.

Қ оршағ ан ортаның табиғ и жә не ә леуметтік элементтері тығ ыз

байланысты. Ол байланыс ә леуметтік элементтердің, ә леуметтік

жаратылулардың табиғ и элементтерге, табиғ и ортағ а арақ атынасымен

айқ ындалып қ ана қ оймай, табиғ и элементтердің ә леуметтікке, ә леуметтік ортағ а,

мә дениетке ә сер етуімен айқ ындалады. Баяғ ы кө не заманнан бастап ә лемнің

бү тіндігі туралы идеясы бар болды жә не макрокосмос — Ә лем мен

микрокосмос — Адам арасында ұ қ састық тұ жырымдамасы дамығ ан. Шығ ыстың

ұ лы энциклопедияшы ғ алымы Абу Райхан Беруни мың жыл бұ рын айтқ ан:

«Адамның денесі — ә леммен бірдей».

Адамның табиғ атпен ара қ атынасы – мә ң гілік жә не ә рқ ашан заманауи,

ө йткені адам ө зінің пайда болуымен, тіршілігімен жә не болашағ ымен табиғ и

ортамен байланысты. Табиғ аттың элементі ретінде ол «табиғ ат – қ оғ ам» деген

кү рделі жү йенің бір бө лігі болып келеді. Адамзат ө зінің кө птеген

мұ қ таждық тарын табиғ аттың есебінен қ амтамасыздандырады.

Табиғ аттың барлық элементтері қ оршағ ан ортаны қ ұ райды. «Қ оршағ ан

орта» тү сінігіне адамның қ олымен жасалғ ан нысандар (ғ имараттар, автокө ліктер

жә не т. б.) кірмейді, ө йткені олар бү кіл қ оғ амды емес, жеке адамдарды ғ ана

қ оршап тұ р. Бірақ адамның қ ызметі арқ ылы ө згерген табиғ ат телімдері (қ алалар,

ауыл шаруашылығ ы жерлері, су қ оймалары, орман алқ аптары) қ оғ ам ортасын

тү згендіктен, қ оршағ ан ортағ а кіреді.

76. Қ ара ойыктар ғ ылымда 1939 жылы Ғ аламдағ ы “қ ара ойық тар” туралы гипотеза пайда болды. Бұ л ойық тар кө зге кө рінбейді, бірақ олар Ғ аламның массасының 9/10 бө лігін қ ұ райды. Қ ара ойық – атмосферадағ ы «жара». Ал атмосфера тұ тастай оттегіден қ ұ ралғ ан. Біз тыныс алатын, тіршілік ететін табиғ и орта. Оттегі озон қ абатын тү зеді. Озон қ абатының негізгі қ ызметі – Кү н кө зінен тү сетін ультракү лгін сә улелердің тіршілікке зиянды ә серін ұ стап қ алады, азайтады. Озон қ абатынсыз тіршілік толайымен жойылып кетуі ә бден мү мкін деген сө з.Алғ аш қ ара ойық туралы 1973 жылы Кембридж университеті математика кафедрасының профессоры С.Хокингом айтқ ан. Хокингом – қ азіргі заманғ ы ұ лы физиктер қ атарынан аталып жү рген ғ алым. Қ ара ойық – кү нделікті ө зіміз тұ тынатын дезодорант тү рлері мен тоң азытқ ыш жү йесінде пайдаланылатын фреон қ оспасының ауағ а тарауынан тү зіледі. Соң ғ ы 100 жыл ішінде адамзат орта есеппен 240 миллиард тонна оттегін қ олданып, атмосферағ а 260 тонна кө мірқ ышқ ыл газын шығ арғ ан. Яғ ни, бү лдіруіміз басым екен. Ойланатын, оң шешім шығ аратын мә селе.

77.Тірі ағ задағ ы ерекше белгілер Тіршіліктің ө лі табиғ аттан айырмашылығ ы - материяның сапалы ө мір сү ру формасы, яғ ни биологиялық форма болуында. Барлық тірі ағ заларғ а тә н белгілі қ асиеттер бар, олар да тірі жү йелер ө лшемі деп аталады.Жасушалардың ә рқ айсысы органоидтардан қ ұ ралатын кү рделі биологиялық жү йе болып саналады. Жасушалардың барлық органоидтарының қ ұ рылысы кү рделі, бірімен-бірі ө зара ә серлеседі жә не белгілі мү лтіксіз қ ызмет атқ арады. Тек бір ғ ана органоид қ ызметінің ө згеруінен жасуша ішіндегі тепе-тең дік бұ зылады, тіпті жасуша тіршілігін жояды.Жасушалардан, ұ лпалардан, мү шелерден, мү шелер жү йесінен тұ ратын кө пжасушалы ағ заның да жоғ ары дең гейлі жаралымы болады. Ағ заның барлық мү шелерінің қ ұ рылысы кү рделі жә не ө здеріне тә н қ ызметті ө зге мү шелерге мү лтіксіз ү йлесімдікте орындайды. Бір мү ше қ ызметіндегі ө згеріс біртұ тас мү шелер жү йесінің бұ зылуына ә келеді, тіпті ағ заның тіршілігі жойылады. Тіршілік иелерінің химиялық қ ұ рылымының бірлігі. Тірі ағ залар органикалық жә небейорганиқ алық заттардан тү зілген. Жасуша ағ залық заттарының негізгі массасы нә руыздардан, майлардан, кө мірсулардан, нуклеин қ ышқ ылдарынан, АТФ жә не ө зге заттардан қ ұ ралады. Жасушаның бейағ залық заттары - су жә не минералды тұ здар. Органиқ алық зат молекулалары жасушаның органоидтарын тү зеді. Еріген заттары бар су жасушаның ішкі ортасын қ ұ райды. Зат жә не энергия алмасу - бұ л тіршілікті қ олдау негізіне жататын барлық тірілік атаулының жалпы қ асиеті. Тірі ағ залар қ оршағ ан ортадан белгілі заттарды сің іре алады. Оларды басқ а тү рге айналдырады да, солардың ө згеруі есебінен энергия алады. Осы заттардың қ ажетсіз қ алдық тарын қ оршағ ан ортағ а бө ліп шығ ара алады. Зат алмасуэнергетикалық (катаболизм, диссимиляция – заттардың ыдырауы) жә не икемді (анаболизм, ассимиляция - синтез, қ ор заттары) алмасу болып бө лінеді. Оның ү стіне тірі ағ залар денесін қ ұ райтын ө зіне тиесілі заттар синтезінде энергия шығ ындайды. Ол икемді алмасудың (анаболизм) бө лігі болып табылады.Физиологиялық ұ ғ ым ретіндегі зат алмасуғ а бір қ арағ анда байланысы шамалы ү дерістер қ осылады. Олар: жануарлардың қ оректенуі жә не асқ орыту; ө сімдіктегі фотосинтез, тынысалу жә не зә р шығ ару (сү тқ оректілерде тер бө лу де қ осылады). Атап айтқ анда осы ү дерістер барысында ағ залар ө здерін қ ажетті заттармен ғ ана емес, энергиямен де қ амтамасыз етеді. Адамда зат алмасу жә не ө зге ү дерістер жү йке жә не сұ йық тық (гуморалды) жолымен бақ ыланады. Бұ л - тіріліктің келесі қ асиетінің негізі. Ө зін-ө зі реттеу - тірі жү йелердің ө з кө рсеткіштерін (физиологиялық, т. б.) белгілі дең гейде автоматты тү рде орнық тырып, қ олдай алуы. Тек тірі нә рсе ғ ана қ оршағ ан ортаның ө згерісін сезіне алады, мұ ндайда ішкі орта кө рсеткіштері ө згермей, тұ рақ ты қ алпында қ алады. Мә селен, инсулин гормоны кө бейіп кетсе, қ андағ ы глюқ оза мө лшері тө мендейді, ал глюқ оза жеткіліксіз болса, глюкагон жә не адреналин оның мө лшерін арттырады.Жылық анды жануарларда жылу реттеу тетіктері ө те кө п: дене температурасын қ оршағ ан орта температурасына тә уелсіз белгілі дең гейде тұ рақ ты сақ тайды. Бұ л қ арқ ынды тер бө лу, салқ ындату ү шін терідегі қ аптарату тамырларын кең ейту, сондай-ақ тері қ ылтамырларын тарылту жә не жылыну ү шін тітіркену болып саналады.Ө сімдіктер мен жануарлардың табиғ и бірлестігі олардың санына қ арай ө зінен-ө зі реттеледі. Мысалы, жыртқ ыштардың саны олар аулайтын олжаларының санына тә уелді болады. Егер жыртқ ыштар кө бейіп кетсе олар қ орегін кө п аулайды. Шамадан тыс кө п аулау салдарынан қ орек мө лшері азайып, ө здері аштан ө леді. Сө йтіп аман-есен қ алғ ан олжаларының қ алыпты дең гейге дейін кө беюіне мү мкіндік жасайды.Бұ л тетіктер жылыстауғ а кедергі келтіріп, тү рлерді сақ тап қ алады. Алайда қ оршағ ан ортаның ө згеруіне дұ рыс жауап қ айтару ү шін бұ л ө згерістерді дө л кезшде сезініп, танып айыра білу керек. Бұ л ү шін тірі нә рсеге тағ ы бір қ асиет - тітіркенгіштік қ ажет. Тітіркенгіштік - тірі жү йелердің сыртқ ы жә не ішкі ә серге (ө згерістерге) жауап қ айтара алу қ асиеті. Адам ағ засындағ ы тітіркенгіштік кө бінесе жү йке, бұ лшық ет жә не безді ұ лпалардың қ асиеттеріне байланысты болады. Бұ лар жү йке серпілісі, бұ лшық ет жиырылуы немесе заттар секрециясы (сілекей, гормондар, т. б.) тү ріндегі ә рекетке жауап қ айтару арқ ылы жү зеге асады. Жү йке жү йесі жоқ тірі ағ заларда тітіркенгіштік қ озғ алыс кезінде кө рініс береді. Мә селен, амебалар немесе домаланғ ылар (вольвокс) концентрациясы жоғ ары тұ зды қ олайсыз ерітіндіден кетіп қ алады. Ал ө сімдіктер жарық ты молырақ сің іру ү шін ө ркенінің қ алпын ө згертеді (жарық қ а ұ мтылады). Қ озғ ыштық - тірі жү йелердің тітіркенгіш ә рекетке жауап қ айтара алу қ асиеті. Ал қ озу - тітіркендіру жә не қ озғ ыштық ә серінен пайда болатын нақ тылы қ айтарылғ ан жауап. Жү йке, бұ лшық ет жә не безді ұ лпалар - қ озатын ұ лпалар, ал сү йек ұ лпасы қ озбайды. Сү йек жасушалары жарғ ақ ша зарядының ө згеру ә серіне, дереу болғ ан синтезге жә не заттардың бө лініп шығ уына немесе жиырылуғ а жауап қ айтармайды. Тітіркендіргіштік пен қ озғ ыштық тың қ исынды аяқ талуының бірі - кең істіктегі қ имыл (қ озғ алыс). Қ озғ алыс (қ имыл) - орын ауыстыра алу қ асиеті. Бұ л да тірі нә рсеге ортақ қ асиет, дегенмен бір қ арағ анда бекініп орнық қ ан ағ залар қ озғ ала алмайтын тә різді болып кө рінеді. Кез келген тірі ядролы (эукариотты) жасушада цитоплазма қ озғ алыста болады. Тіпті бекініп орнық қ ан жануарлар ә детте аздап қ озғ алыс жасайды. Ө сімдіктерге «ө су» қ имылы тә н қ асиет, ол жасушалар саны мен мө лшерінің ұ лғ аюы есебінен жү зеге асады. Кө бею - тірі ағ заларғ а ортақ қ асиет, ол тіршіліктің ұ рпақ тар қ атарында, яғ ни тарихи ұ ласуын қ амтамасыз етеді. Бұ л ө зін-ө зі кө шірмелеудің қ арапайым ғ ана қ асиеті емес. Кө бею барысында бастапқ ы аналық (ататек) ағ заның қ асиеттері мен белгілері сақ талады. Сонымен бірге ө згергіштік те пайда болады. Кө пжасушалы ағ зада жасушалар ө су негізінде кө бейеді. Біржасушалылар зат алмасу, сондай-ақ цитоплазмалар кө лемі мен органоидтар санын арттыру есебінен ө седі. Даму - жаратылым (организация) дең гейінің барлығ ына тә н қ асиет. Тірі жү йелер - молекулалық жә не жасушалық жү йеден биосферағ а дейін ғ аламшарымыздағ ы ағ заларды біртұ тас алғ анда - ө з кезінде ө згере, дами жә не ә бден жетіле алады. Бұ л ө згерістер белгілі заң дылық сипатта болады. Ө лі жү йелер де дамиды. Мысалы, тау жү йелері тү зіледі, ө седі, «ескіреді», бү лінеді. Тек тірі нә рсе ғ ана жаратылым дең гейін арттырып, дами алады. Мұ ны жасушалы дең гейден де бақ ылап отыруғ а болады.

^{77, Ответі 25}

78.Ө здік уйымдасу системасын сипаттау

Ответ