Даму генетикасының қалыптасу тарихына қысқаша шолу жасаңыз.

Даму генеткиасы дегеніміз – организммнің жеке дамуы кезінде тұ қ ым қ уалаушылық ақ параттардың жү зеге асуын зерттейтін ғ ылым болып табылады. Даму генетикасы бастапқ ы қ алыптасу уақ ытында феногенетика деп аталынғ ан. Негізінен эмбриоология мен генетика ғ ылымдарымен байланыстыра отырып даму тарихын тү сіндіре аламыз. Жалпы, даму генетикасының даму тарихы ұ зақ жылдар бойы қ алыптасқ ан. Даму генетикасының қ алыптасу тарихына тоқ талатын болсақ, 4 негізгі сатығ а бө луге болады.

1-саты – Сипаттау кезең і (ХХ ғ асырдың 20-30 жылдары) Ол неміс зоологы В. Хеккер – сү тқ оректілердегі қ алыпты жә не мутантты ұ рық тарының гистологиялық айырмашылық тары байқ алатын эмбриогенез кезең дері – фенокритикалық фазаларды ажыратуынан бастау алғ ан. Сонымен қ атар, ол осы бағ ытты феногенетика деп атағ ан. Осы ХХ ғ асырдың 20-30 жылдары аралығ ында ә р тү рлі организмдер, мысалы, адамдар, егеуқ ұ йрық тар, тышқ андар мен ө сімдіктер - онтогенезінің тұ қ ымқ уалайтын бұ зылыстары туралы кө птеген материалдар жинақ талғ ан болатын.

2-саты – Тә жірибелік (ХХ ғ асырдың 30-40жылдары) Бұ л кезең де ү лкен тә жірибелік материалдар онтогенез генетикасының негізгі принциптерін қ алыптастыруғ а мү мкіндік берді.

1. Дамушы организмнің гетерогенизациясы (регионализациясы) негізі ретінде гендердің дифференциальды белсенділік принципі – А. Вейсман клеткалық бө лә нудің екі типін ажыратады – олар, тең тұ қ ымқ уалайтын жә не тең тұ қ ымқ уаламайтын. Жыныс клеткалары яғ ни, ұ рық жолы клеткалары толық детерминант (биафоралар) жиынтық тарынан тұ рады, ал басқ а ә р текті клеткалар керісінше ә р тү рлі детерминанттар ү йлестіктерінен тұ рады деп тү сіндірген болатын. Зерттеуінің дә лелдемесі ретінде – Т. Бовери аскаридағ а жасағ ан тә жірибелерін алғ ан. Ол жерде генетикалық материалдардың соматикалық клеткаларда диминуция бақ ыланады. Бірақ, диминуция қ ұ былысы – жергілікті жағ дай, ол ө те сирек кездеседі, ал былайша, барлық клеткалар тек жалғ ыз зиготадан дамып жетіледі. Ол қ алай жү зеге асады деген сұ рақ қ а Т. Морган жауап берген. Т. Морган: кө пклеткалы организм дамушы ұ рығ ының клеткалары ә р тү рлі бө ліктерінде орналасқ ан, жә не олардың дифференцировкасының ә р уақ ыттарында ә р тү рлі гендер функционалданады екен. Нә тижесінде, олар ең алдымен химиялық, содан кейін морфологиялық ө згешелік қ асиетке ие болады. Р. Гольдшмидт: барлық клеткаларда барлық гендер бірдей жұ мыс істейді, бірақ гендер ө німдері ұ рық тың іртү рлі аймақ тарында ә р тү рлі тағ дырды бастан кешіреді, нә тижесінде ә р клеткаларда гендердің дифференциалданбағ ан белсенділіктері байқ алады, ал дифференциалданғ ан функционалдылығ ы – олардың ө німдерінде байқ алады екен.

2. Ұ рық тың аймақ қ а бө лінуі яғ ни, регионализациясында ядролық – цитоплазмалық қ атынасын бастаушы рө лі принципі. Ядроның ә ртү рлі бө ліктерінде ә ртү рлі цитопалзма орналасатыны белгілі. Жә не осы тұ рғ ыда Морган мен Шмидттің пікірінше- тұ қ ым қ уалау ақ паратының кө рінуіне цитоплазма жауапты екен. Морган – ә ртү рлі активті гендерден тұ ратын ә ртү рлі цитоплазмағ а ә ртү рлі ядролар тү седі. Ұ рық тың ә ртү рлі бө лігінде ә ртү рлі гендер жұ мыс істейді.Шмидт- ұ рық тың ә ртү рлі бө лігінде ген ө німінің ә ртү рі қ ызмет атқ арады, себебі олардың цитоплазмасында ә ртү рлі заттар болады. Ол заттар ген ө німдерінің қ ызметін арттырады немесе басып отырады. Мысалы, насекомдарда полярлық плазмасы РНҚ -ның ө те кө п мө лшерінен тұ рады, ол жыныс клеткаларын а бастама береді екен, егер оны сә улелендірсе – насеком стерильді болып қ алады екен, егер оны алмастырса – трансдетерминация (жыныс клеткалары дененің бақ а аймақ тарынан дамиды екен) жү реді.

3. Онтогенез процесінде гендердің ө зара ә серлесуінің рө лі принципі. Бір белгінің дамуына(реализация) ө те кө п гендер қ атысады. Гендердің қ арым-қ атынасының кейбір феномендері: экспрессивтілік – белгі дең гейін кө рсететін геннің кө ріну дең гейі; пенетранттылық – мутация белгісі кө рінген организмдердің пайыздық қ атынасы.

3-саты – Биохимиялық (ХХ ғ асырдың 40-60жылдары) Ж. Браше мен Б. Кедровский жаң алық тарының ашылуымен басталады, ол – дамудағ ы нуклеин қ ышқ ылдарының рө лі (РНҚ ның белсенді жинақ талуы белоктардың белсенді тү рде жинақ талуна ә келеді) ДНҚ қ ұ рылымы мен рө лінің ашылуы, сондай-ақ биологияның орталық догмасының ДНҚ -РНҚ -БЕЛОК пайда болуы, гендердің дифференциалды белсенділігі туралы тә жірибелердің жинақ талуына ә келді. Американдық генетик К. Маркет изоферменттерді ашып(ферменттердің кө птеген фракциялары), жеке дамуда гендердің белсенділігін толығ ымен анық тауғ а мү мкіндік жасады. Сонымен қ атар онымен Л.И.Корочкин, О.Л.Серов, Ю.П.Алтухов айналысқ ан болатын.

4-саты – Молекулярлы- генетикалық (60 жылдардан қ азіргі уақ ытқ а дейін)

Молекулярлық биология мен гендік инженерия ә дістерін кең інен қ олданумен сипатталып, соынмен қ атар, тұ қ ымқ уалаушылық ақ параттың реализациясының белгілі бір нақ ты жолдарының тү зілуін сипаттады. Жеке гендерді бө ліп алу, олардың экспрессиясының заң дылық тарын анализдеу, регуляторлық зоналарын анық тау мү мкін болады.