Дамудағы гендер сегментациясының рөліне сипаттама беріңіз.

Гендер классифкациясына сә йкес, сегментация гендері сегменттер саны мен полярлығ ын бақ ылайды. Аз дегенде, сегмент полярлығ ын белгілейтін ек тү рлі термин бар: біреуі бойынша-бір сегменттің ішінен алдың ғ ы жә не артқ ы компартменттерді айыруғ а болады. Мысалы дрозофилоа эмбрионының 10-шы сағ атында торакальды сегментінен (бас тұ сындағ ы) Т3-тен алдың ғ ы А жә не артқ ы Р немесе Т3А мен Т3Р ажыратуғ а болады екен. Ал сегментацияның бастапқ ы сатыларында (гаструляцияда) парасегментация терминін қ олданады, ол метамерияның бірінші морфологиялық белгілерін нумерация жү йелері бойынша белгілеуге қ олданады. Қ азіргі уақ ытта сегментация процеіне жауапты 30 генді анық тағ ан. Сегментация гендерінің кө пшілігі рецессивті болып келеді. Барлық сегментация гендерін ү лкен 3 топқ а бө леді: 1. Топ –gap гендер тобы, мутациялары бір-біріне жақ ын жатқ ан бірнеше сегменттер бірге тү сіп қ алуымен сипатталатын топ. Мысалы, Kruppel (kr) гені мутациясында эмбриондарда торакальды жә не алғ ашқ ы 5 абдоминальды сегменттері жоқ болады екен. 2. Топ – pair-rule гендер тобы, олардың мутациялары сегменттердің дамуының толық бұ зылысын тудырады, бірақ ережеге сай тек жұ п, не тек тақ сегмент сандары жоқ болады. 3. Топ – сегменттердің полярлығ ын бақ ылайды. Бқ л топтың мутанттарының гендерінің сегменттернің саны белгісіз, бірақ оларда бір сегменттің ішінде бір компартмент екінші сегментпен байланысып кеткен, сондық тан, айналы полярлық байқ алады. Сегментция гендері жалпы, синцитиальды бластодерма сатысында экспрессирленетін бірінші зиготикалық гендер болып табылады. Негізгі осы гендерді ядролық белоктар кодтайды, олар транкрипциондық факторларды функциональдау қ ызметімен қ атар, кейде активаторлар кейде репрессорлар ролін атқ арады.

16. Гомеозистік гендердің ашылуы жә не олардың дамудағ ы рө лін сипаттаң ыз.

Бұ л гендердің атауы 1894ж. дə стү рлі генетиктердің бірі У.Бэтсон ұ сынғ ан «гомеозис» деген терминінен шық қ ан. Оның пікірі бойынша гомеозис мағ ынасы-дененің бір бө лігінің екінші бір бө лігіне айналуы болып табылады. Гомеозисті гендер ө здігінше ешқ андай қ ызмет атқ армағ анымен, бірақ насекомдарда, оның ішінде дрозофилада жə не басқ а да ағ залардағ ы дененің сегментациялануын бақ ылайтын гендердің арнайы жү йесі болып табылады. Дрозофила ұ рығ ының сегменттелуі аяқ талғ аннан кейін гемеозистік гендер іске қ осылады. Олардың жалпы саны 50-ге жуық. Гомеозисті гендердің мутациясы дрозофилада бластодерма сатысында детерминацияны бұ затындығ ы ерте кезден-ақ анық талғ ан. Гемеозистік гендер белгілі бір сегменттің дененің бір бө лігінің дамуын қ адағ алайды. Гомеозистік гендер мутациясы нə тижесінде бір сегменттен басқ а бір сегментке тə н мү шелер дамиды, мысалы, мұ ртшаның орнына аяқ тарының дамуы, яғ ни олар бір сегменттің екінші бір сегментке айналуын тудырады. Оғ ан, мысалы, Antennapedia - антеннаның орнына қ осымша аяқ тың дамуы немесе аристаның (Aristapedia) аяқ қ а ауысуын дамуы, ophthalmopiera – кө здің имагинальды дискісінен қ анаттың дамуын мысалғ а келтіруге болады. Негізінде гомеозисті гендердің мутанттары имагинальды дискілердің детерминация процесін бұ зады да, ары қ арай дифференцировканың бұ зылуына алып келеді. ANT-C жə не ВХ-С гомеозистік кешендер Дрозофилада кездесетін гомеозисті гендердің 100-н астам тү рлері анық талып, сипатталғ ан. Дрозофиланың гомеозистік гендерінің кластерлері 3-ші хромосоманың кішкентай бір бө лігінде орналасқ ан. Яғ ни бұ л гендер сегменттердің сапалық ерекшеліктерін бақ ылайды, ө з кезегінде екі ү лкен кешенге бө лінеді: Антеннапедиа (ANTC) кешені жə не Биторакс (ВХ-С) кешені. Антеннапедия кешенінде (ANT-C) Antennapedia (Antp), Deformed (Dfd), жə не Sex comb reduced (Ser) гендері топтастырылғ ын. Олар бас, бірінші жə не екінші кө кірек сегменттерінің қ ұ рылымдарының дамуын қ адағ алайды. Бұ дан басқ а, гомеозисті гендер басқ а да гомеозисті гендерді экспрессиялауғ а қ абілетті, Antp жə не Ubx экспрессиялары комплементарлы сипатқ а ие болып келеді. Биторакс кешенінде (ВХ-С) bithorax (bx), Contrabithorax (Cbx), Ultrabithorax (Ubx), bithoraxoid (bxd), postbithorax (pbx), abdomеn A (abd A) жə не abdomеn B (abd B) гендері топтасқ ан, олар кө кірек бө лімінің басқ а да сегменттерінің жə не барлық қ ұ рсақ сегменттерінің қ ұ рылымдарының дамуын қ адағ алайды. Гомеозистік гендердің орналасуы ө здері қ адағ алайтын (басқ аратын) сегменттеріне коллинеарлы болады. ВХ-С –кешенінде ə ртү рлі 3 ген болады: ubx, abd-A жə не abd-B. Олардың ə рқ айсысы белгілі бір сегментердің дамуын қ адағ алайды. Егер осы 3 геннің ү шеуін-де алып тастасақ тек бірінші кө кірек сегменті (Т-І) жə не 9-шы қ ұ рсақ сегменттері қ алыпты дамып, қ алғ андары (Т-3 жə не барлық қ ұ рсақ сегменттері) Т-2 сияқ ты дамиды.