Дрозофила дамуының гендік бақылануы. Аналық гендерге сипаттама беріңіз.

ә дістерінің бірі мутациялар анализі болып табылады. Жынысқ а тіркескен, 450 летальды мутацияны зерттеу дамудың тоқ тауы 22% жағ дайда эмбриональдық сатыда, 52% личинкалық сатыда, 26% қ уыршақ сатысында жү ретіндігін кө рсетті. Бұ л зерттелінген мутациялардың маң ызды сипаттамасы олардың тұ қ ым қ уалауымен байланысты; ү штен екісінен артық мутациялар аналық эффектіде байқ алынды. Кез-келген мутациядан аналық эффектіні бө ліп алудың принциптік сызбасы будандастырудың екі типімен байланысты.

Аналық жолмен тұ қ ым қ уаланатын лтальды мутацияның берілуі. Mat гені бойынша гомозиготалық – летальды, егер аналық особь гетерозиготалы болсаұ рпақ тар тірі қ алады; егер аналық особь гомозиготалы болса, барлық ұ рпақ тар генотипіне қ арамастан, ө леді.

Аналық гендердің мутацияларының фенотиптік кө рінуі аналық стреильділікпен кө рінеді. Яғ ни, олар аналық қ асиет кө рсетпейді, бірақ ұ рпақ тардың, эмбриондарының дамуы ү шін қ ажет болады. Мұ ндай мутацияны алып жү ретін аналық тар жұ мыртқ аны қ алыпты салады, бірақ эмбриондар дамудың алғ ашқ ы сатыларында тіршілішгін тоқ татады. Барлық аналық гендердің жалпы қ асиеттері – олар ұ рық танудың алдында экспрессияланады; бірақ олардың ө німдері цитоплазмада ұ зақ уақ ыт бойы сақ талуының арқ асында, овогенез сатысында да, ұ рық танудан кейін де ә сер етуі мү мкін. Lewin (1994) –ге сә йкес, аналық эффектілі гендер олардың экспрессиялану орнына қ атысты, 2 класска жіктелінеді: жұ мыртқ аның дамуына ә сер ететін, анасының соматикалық клеткаларында экспрессияланатын гендер – аналық соматикалық гендер деп аталынады; ал ұ рық тық жол клеткаларында экспрессияланатын гендер – ұ рық тық жолдағ ы аналық гендер деп аталынады. Гендердің бірінші тобы фолликулалық гендер де экспрессияланып, эмбрионның дорзо-вентральды осінің дамуына қ атысады. Гендердің екінші тобы, пісіпжетіліп жатқ ан ооцитте белсенді болып, эмбрионның алдың ғ ы-артқ ы осьтерінің дамуына жауапты болып келеді. Қ азіргі уақ ытта дрозофиланың дамуын бақ ылаушы барық гендерді олардың дамудағ ы фенотиптік эффектісіне қ арай, 3 топқ а бө леді:

Аналқ ы эффектісінің гені немесе аналық гендер – олардың басты қ ызметі жұ мыртқ аның полярлығ ының дамуын жә не оның кең істікті координаталарының тү зілуін бақ ылау;

Сегментация гендері – эмбриондағ ы сегменттердің саны мен полярлығ ын позициондық ақ паратты оқ у жә не оны сегментацияның арнайы паттерніне аудару арқ ылы анық тау қ ызметін атқ арады.

Гомеозистік гендер – сегменттердің қ асиетін, сипатын, олардың дифференцировка бағ ытын анық тайды.

Левин (1941) бойынша аналық гендердің экспрессиялану орнына тә уелді 2 класқ а бө леді.1 класс-аналық тың соматикалық клеткаларында экспрессияланады, бірақ жұ мыртқ аның дамуына ә сер етеді.Мұ ны аналық соматикалық гендер деп атайды.тың соматикалық клеткаларында экспрессияланады, бірақ жұ мыртқ аның дамуына ә сер етеді.Мұ ны аналық соматикалық гендер деп атайды.2 класс- ұ рық тық жол клеткада экспрессияланғ ан гендерді- ұ рық тық жолдың аналық гендері деп атайды.Жұ мыртқ аның алдың ғ ы кең істікте орналасуын, алдың ғ ы-артқ ы ө суі овогенез процесін, цитоплазмалық поляризациясы жолымен тү зіледі.Қ азіргі кү ні осы тү зіліске 30- дан аса гендер қ атысады.Bicoied гені морфогендік қ асиет кө рсетеді.Морфоген дегеніміз- жақ ын жатқ ан гендерінің дамуын бақ ылайтын локальды концентрациясы.Жалпы бұ л ген қ оректендіруші гендерде синтезделеді.Оның ө німі жұ мыртқ аның алдың ғ ы кезең інде жинақ талады. Bicoied генінің трансляциясы ұ рық танудан кейін жү реді. Bicoied белогінің концентрациясы 7-ші бө лінуінде жү реді жә не bicoied гені синтециальды бластодерма кезең іне дейін жұ мыртқ аның алдың ғ ы полюсын қ алыптастырады.Bicoied генінің басты қ ызметі ДНҚ мен байланысуы.Bicoied гені гомеобокс.Тізбектер Paired (prd) генімен сә йкес келеді.Эмбрионның артқ ы полюсінің қ алыптасуына 10 ген қ атысады.Олар тізбектеліп орналасады.Nanos генінің алғ ашқ ы транскрипті эмбрион жұ мыртқ асының артқ ы полюсінде орналасу.Nanos гені артқ ы полюсінде клеткалары экспрессияланады.Бұ л геннің аРНҚ -сы эмбрионның дамуының алғ ашқ ы сатысында жинақ талады.Трансляциясы ұ рық танудан кейін жү реді.Nanos гені-морфогендік қ асиет кө рсететіндігі анық талғ ан.Басты қ ызметі-1) абдоминальды сигменттің қ алыптасуына ә келеді. 2) артқ ы полюстің дамуына жауап беретін nanos гені болашақ гонадалардың дамуына жауап беретін жеке гені.Сонымен қ атар Torso-like генінің қ ызметі- алдың ғ ы жә не артқ ы полюстің дамуына жауап береді.Қ азіргі уақ ытта nudel, pipe гендер фолликулярлы клеткада экспрессияланады.Бұ л гендердің ө німі-ұ рық танудан кейін жұ мыртқ а клетка вентральды бө ліміне сигнал жибереді.Сигналдың қ ызметі- ә р тү рлі ферменттердің активтенуіне ә келеді.Toll генінің қ ызметі-барлық сигналдардың жұ мыртқ аның ішіне енуін қ амтамасыз етеді.Toll гені эмбрион ядросындағ ы dorsal генінің жұ мыртқ а ядросындағ ы дорзальды-вентральды бағ ытта жылжуын қ амтамасыз етеді.Dorsal гені вентральды жағ ында ядрода орналасады, дорзальды қ ұ рылымда цитоплазмада орналасады.