Молекулалы-генетикалық деңгейдегі детерминация және дифференцировка туралы ойларыңыз.

Эмбриональды индукция тү ртү зілу ә серіне ә келетін эмбриональды бастамалардың ө зара ә серлесуімен тү сіндіріледі. Бұ л ә сер дамудың белгілі типі детерминацияланатын ұ лпа-нысаналардың реакциясы арқ ылы пайда болады. Ары қ арай детерминацияланғ ан жағ дай дифференцировка процесінде жү еге асады. Алғ ашқ ы органогенез-жү йке тү тігінің тү зілуі процесімен жү зеге асатын хордомезодерма мен презумптивті нейроэктодерманың гаструляция барысында ө зара ә серлесуін алғ ашқ ы эмбриональды индукция деп атауғ а болады. Бұ л ә серлесудің нә тижесінде, морфогенетикалық жағ дайлардың тізбегінін іске қ осылады. Осындай қ ұ рылымдардың барысында тү зілетін типтерге тә уелді алғ ашқ ы эмбриональды индукцияның бірнеше тү рлерге ажыратады: Архенцефальды – нә тижесінде алдың ғ ы ми, аяқ, кө з, кө з жанары тү зіледі; Дейтеренцефальды – ортаң ғ ы жə не артқ ы ми, есту кө піршіктері; Мезодермальды -энтодермальды. Алғ ашқ ы эмбриональды индукция қ ұ былысын XX ғ асырдың 20-шы жылдары 1924ж. неміс эмбриологы Г.Шпеман ашты. Оның пікірінше, барлық жеке даму, дамып жатқ ан даралардың сыртқ ы пішіні мен олардың аймақ тануы, мө шелердің дифференциалануы, тү р тү зілуді анық тайтын эмбриональды индукция тізбегінен қ алыптасады. Г. Шпеман тритон ұ рығ ының бластопора ерні (хордр мезодермальды) бө лігін басқ а ұ рық тың қ ұ рсақ энтодермасының астына трансплантациялау арқ ылы жү ргізілген тә жірибесінде таң қ аларлық нә тиже алды: тә жірибе ұ рығ ының қ ұ рсақ бө лімінде жү йке тү тігі тү зілетін жү йке тақ ташасы, сомиттер, хорда жә не эмбриональды бү йректің алғ ашқ ы бастамалары пайда болғ ан. Жү йке тақ ташасының айналасында есту кө піршіктері, сомиттер қ атары тү зілген, соның нә тижесінде ө стік мү шелердің екінші бастамалары тү зіледі. Бұ л тә жірибелер эмбриональды индукция туралы ілімнің негізін қ алады жә не осы уақ ытқ а дейін жеке даму биологиясының негізі болып отыр. XX ғ асырдың 50-60-шы жылдары голлондиялық эмбриолог П.Ньюкооп ұ рық тың дамуында индукциялаушы жағ дай хордомезодерманың презумпптивті жү йке тақ ташасының ө зара ә серлесуі емес, хордомезодермальды бастамадағ ы аралық клеткалардың энтодермасының стимулденуі нә тижесінде жү реді. Осы жағ дайлар алғ ашқ ы эмбриональды индукциясы болып табылады.

Компетентті ұ лпаның ү ш қ асиеті бар: компетенция, жетілудің автономдылығ ы, минимальды салмақ ə сері. Компетенция. Жауап беру жү йесінің физиологиялық жағ дайы, индуктор ə серін қ абылдауғ а қ абілетіне ие. Жауап беру жү йесінің клеткалары дифференцировка мен детерминацияғ а индуктор сигналын қ абылдау қ абілеттілігіне ие болу ү шін, белгілі даму фазаларынан ө туі қ ажет .Детерминация -бұ л организмнің жеке дамуы кезіндегі негізгі рольді атқ аратын процесс.Яғ ни, ұ рпақ тың бастапқ ы клеткаларының, арнайы ұ лпа тү зуге бағ ытталғ ан дамудың бағ дарланғ ан бағ ытын анық тайтын процесс деп аталады. детерминацияны бақ ылауды ұ стайтын гендік жү йе болып табылады. Ғ алымдардың айтуы бойынша, детерминация дегеніміз- ол клеткалардың жә не клеткалар жү йесінің мү мкін болатын кө птеген даму жолының бірін таң дайтын кү рделі процесс.Экспериментальды тү рде детерминацияны 2-ге бө ліп анық таймыз:

1.Трансплантация- клеткалардың ө здерінің қ алай кө рсетеінін анық тауғ а болады.

2.Ин видро жағ дайында клеткаларды арнайы қ оректік ортада ө сіру арқ ылы анық тауғ а болады. Детерминация – ол басталғ ан дифференциация процестерінің кері айналмау процесі. Басқ аша айтқ анда, детерминация клеткаларының потенциалдарына байланысты. Потенция дамудың жасырын тү рдегі мү мкіндіктері. Дифференциация – онтогенездегі бластомерлер арасындағ ы айырмашылық тардың пайда болуын жіне ә ртү рлі клеткалардың, ұ лпалардың пайда болуын, ә ртү рлі мө шелердің тү зілуін айтады. Мұ ның нә тижесінде, клетка, ұ лпа, мө ше жә не организм бір тү рліден кө п тү рліге айналады. Осы уақ ытқ а дейін компетенцияның молекулық -генетикалық негізі белгісіз болып отыр, алайда индуктор молекуласын «тануғ а» қ абілетті рецепторларды т‰зу жә не оларды клетка ішіне тасымалдауды қ амтамасыз ету процестерімен байланысты болуы мү мкін деп жорамалдайды. Осындай жолмен, индуктор тә різді жауап беру ж‰йесі индукцияны жү зеге асыру ү шін пісіп-жетілу керек. Бұ л жетілу бұ л жағ дайда компетенцияның ө згеру дең гейіне байланысты жү зеге асады.