Тақырып № 1. Әлеуметтану әлеуметтік – гуманитарлық ғылымдар жүйесінде.

Мақ саты: Студенттерді ә леуметтанудың пә німен, объектісі мен, негізгі ұ ғ ымдық ақ параттарымен таныстыру. Олардың арасындағ ы байланысты тү сіндіру. ә леуметтанудың міндеттері мен қ ызметтеріне, ә леуметтанудың гуманитарлық жә не ә леуметтік ғ ылымдар жү йесіндегі орнына аса назар аудару қ ажет екенін тү сіндіру. Оларды ә леуметтанудың даму тарихымен таныстыру, сонымен қ атар Қ азақ станның ә леуметтік жағ дайын талдау.

Дә ріс жоспары:

1. Ә леуметтанудың объектісі, пә ні мен ә дістері.

2. Ә леуметтанудың қ ұ рылымы мен білім дең гейлері.

3. Ә леуметтанудың атқ аратын қ ызметі.

4. Ә леуметтанудың басқ а қ оғ амдық жә не гуманитарлық ғ ылымдар мен арақ атынасы.

Дә ріс тезистері:

«Ә леуметтану» ұ ғ ымы латын тілінің «Societas» қ оғ ам жә не гректің logos – ілім, ұ ғ ым деген сө зінен шығ ады. Социология, яғ ни ә леуметтану қ оғ амның пайда болуының, ондағ ы ә леуметтік байланыс, қ атынастардың, алуан тү рлі ә леуметтік адам бірліктерінің, ұ йым, мекемелердің, институттардың, қ ұ былыстардың, процестердің дамуының жалпы заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым. Ә леуметтану ұ ғ ымын ХIХ ғ асырдың ортасында атақ ты француз ә леуметтанушысы О.Конт енгізді. Оның алғ ашқ ы мазмұ ны қ оғ амтану болатын. Тек қ ана кейіннен, ә леуметтану пә нінің осы ғ асыр ішінде бірнеше рет ауысуына байланысты ол ө зінің дұ рыс, дә л атын тапты. Ендігі жерде біз ә леуметтанудың объектісі мен пә нінің орындарын алмастырып алмауымыз керек. Бұ л екі мә селе бір-бірімен тығ ыз байланысты болғ анымен, олардың айырмашылығ ы бар.

Объект дегеніміз – бізді қ оршап тұ рғ ан объективтік нақ тылы ө мір, ол қ оғ ам, адамдар, оның алуан тү рлі бірліктері (отбасы, топ, тап, ә леуметтік мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның ө зі, оның барлық іс-ә рекеті, қ ызметі, санасы, тә ртібі, т.б. Бұ лар зерттелетін объекті болғ аннан кейін субъектіден тә уелсіз, тыс ө мір сү реді. Оларды адам ө зінің теориялық немесе практикалық мә селелерін шешу арқ ылы алғ а қ ойғ ан мақ сатына жету ү шін пайдаланады. Осыдан ә леуметтану пә ні шығ ады.

Ә леуметтану пә нінің байланыс, қ атынастар жиынтығ ы «ә леуметтік» қ оғ амның біртұ тас жү йесін қ ұ райтын нақ тылы ұ ғ ымдарғ а кіреді. Олар ә рбір объектіде, қ ұ былыста, процесте ерекше ұ йымдастырылғ ан белгілі бір ә леуметтік жү йе ретінде болады. Ал, ә леуметтану пә нінің қ алыптасуы объектінің қ асиеті мен зерттеушінің алдына қ ойғ ан мә селелерінің мақ саты мен сипатына, оның ғ ылыми білімінің дең гейіне жә не ө з дү ниетанымында қ олданатын қ ұ рал – тә сілдеріне байланысты. Зерттеу пә ні ә р уақ ытта зерттеу объектісін қ ажет етеді, бірақ, оғ ан кірмейді, онымен тең емес, ө йткені бір ғ ана ә леуметтік объект ө мірдің алуан тү рлі мә селелерін шешу ү шін зерттелуі мү мкін. Осығ ан орай ә леуметтанудың пә ні зерттелетін объектінің шекарасын белгілейді. Сондық тан ә леуметтану пә нінің басты міндеті - ә леуметтік жү йелерді типологизациялау (яғ ни, ортақ белгілеріне қ арай жіктеу, топтау), ә рбір ә леуметтік объектінің байланысы мен қ атынастарын заң дар дең гейінде зерттеу – бұ л заң дылық тардың ә рбір ә леуметтік жү йесін басқ ару, оның тә ртібін реттеу, оның іс - ә рекет, қ ызмет ету тетіктерін анық тау болып табылады. Сонымен, ә леуметтілік - ә леуметтік байланыс пен қ атынастарды ұ йымдастырудың негізгі бастамасы ретінде болса, ал, ә леуметтік заң дылық тар бұ лардың мә ні мен мазмұ нын тү сінудің негізі болып есептеледі.

«Ә леуметтік» дегеніміз, нақ тылы қ оғ амдағ ы қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ы. Бұ л қ атынастардың жиынтығ ы жеке тұ лғ алар мен олардың белгілі бір тобының белгілі бір кең істікте, уақ ытта іс - ә рекетінде атқ арғ ан қ ызметтерінде байқ алады.

Қ андай да бір қ оғ амдық қ атынастардың жү йесі ә р уақ ытта адамдардың ө зара қ арым-қ атынасынан жә не қ оғ амғ а қ атынасынан кө рінеді. Сондық тан ә рбір қ оғ амдық жү йенің ә леуметтік жағ ы болады.

Қ орыта айтқ анда, ә леуметтік - ә р тү рлі жеке тұ лғ алардың бірігіп істеген қ ызметінің жемісі, нә тижесі. Бұ л олардың бір – бірімен байланыс – қ атынастарынан тікелей кө рінеді. Ал, олардың қ оғ амдық қ ұ рылымындағ ы алатын орны, атқ аратын рө лі жә не ә р тү рлі жағ дайлары бір – бірінен ө згеше қ оғ амдық ү рдістерге қ атынасынан кө рінеді.

Ә леуметтану пә нінің қ алыптасуы ә руақ ытта оның категориялары арқ ылы жү зеге асырылады. Категориялар ө мірдің нақ тылы шындығ ын, ә леуметтік қ ұ рылымның дамуындағ ы маң ызды жақ тарды, ондағ ы қ атынастар мен байланыстарды бейнелейді. Олар осы қ атынас, байланыстардың тұ рақ ты, қ айталанатын, маң ызды тү рлерін жә не қ ұ былыстар мен процестердің ө зара іс – қ имылын кө рсетеді. Бұ л категориялар бір – бірімен тығ ыз байланыста, қ атынаста болады, олар ешуақ ытта бір – бірінен бө лек, оқ шау тұ рмайды.

Категориялардың негізінде ә леуметтанудың заң дары қ алыптасады. Ә леуметтанудың категориялары алуан тү рлі болады. Бұ ғ ан адам қ оғ амына тә н қ асиеттердің бә рі кіреді.

Негізінде ә леуметтану екі ү лкен категорияғ а басты назар аударады. Ол – қ оғ ам жә не тұ лғ а. Ал, қ оғ ам туралы ә леуметтану мә селесі қ озғ алғ анда тө мендегі категориялар арқ ылы зерттеу жү ргізеді. Ол – «ә леуметтік бірлік». Бұ л адамдардың арасындағ ы ә р тү рлі қ арым – қ атынастар. Осы қ арым – қ атынас, байланыстардың негізінде олардың кү нделікті ө мірі мен іс - ә рекетінің мұ ң – мұ қ тажын, талап – тілектерінің бірлігі жатыр.

Ә леуметтік бірлестіктер қ оғ амды қ айта қ ұ ру, ө згерту субъектісі болып саналады жә не бұ л - ә леуметтік субъектінің ө зін - ө зі ұ йымдастыруының тұ рақ ты тү рі. Ә леуметтік бірлестіктің тү рлеріне: отбасы, адамдардың ә леуметтік – таптық, топтық, ә леуметтік – демографиялық, ұ лттық, территориялық, мемлекеттік жә не бү кіл адамзаттық қ оғ ам бірліктері, қ озғ алыстары, т.б. жатады.

Ә леуметтануда ә леуметтік қ ұ былыстар мен процестердің бес негізгі заң ы тұ жырымдалғ ан:

1. Ә леуметтік қ ұ былыстардың қ атар ө мір сү ру заң ы. Мысалы, егер «А» қ ұ былысы болса, ол ә руақ ытта «Б» қ ұ былысын қ ажет етеді.
2. Ә леуметтік қ ұ былыстардың даму тенденцияларын анық тайтын заң. Мысалы, ө ндіргіш кү штердің ө згеруі ө ндірістік қ атынастардың ө згеруін талап етеді.
3. Ә леуметтік қ ұ былыстардың арасындағ ы алуан тү рлі байланыстарды, қ атынастарды анық тау заң ы. Бұ л заң іс – қ имыл, атқ аратын қ ызмет деп те аталады. Ол ә леуметтік объектінің ә рбір элементінің, бө лігінің арасындағ ы байланыс, қ атынасын бейнелейді.
4. Ә леуметтік қ ұ былыстардың арасындағ ы себепті байланыстарды бейнелейтін заң. Мысалы, ә леуметтік бірліктің негізгі, қ ажетті шарты – ол қ оғ амдық жә не жеке мү ддені сә йкестендіру, ү йлестіру болып саналады.
5. Ә леуметтік қ ұ былыстардың арасындағ ы байланыстардың болу мү мкіндігін білдіретін ық тималдық заң ы.

Ә леуметтік қ ұ былыстар мен процестерді жә не олардың арасындағ ы байланыстарды, қ атынастарды біліп – тануда ә леуметтану жалпы теориялық ғ ылыми зерттеу ә дістеріне сү йенеді.

Ә леуметтанудың басқ а қ оғ амдық жә не гуманитарлық ғ ылымдардан ең басты айырмашылығ ы – оның ө зіне ғ ана тә н ә леуметтік – экономикалық, саяси, рухани, қ ұ былыс, процестерді зерттейтін арнаулы ә дістерінің болуында.

Ә леуметтанудың арнаулы ә дістері: сұ рыптау, бақ ылау, сұ рау, қ ұ жаттарды талдау, сараптау, модель (ү лгілеу), тест, т.б.

Жоғ арыда кө рсетілген алуан тү рлі ә дістерді кең інен қ олдана отырып, ә леуметтану білімнің жаң а қ айнар кө здерін ашып, ә рбір адамның қ оғ амдық қ ұ былыстар, процестер туралы танымын, білімін толық тырып отырады. Мұ ндай танудың, білімнің ө згеше қ ұ рылымы, тү рі жә не дең гейлері болады.

Ә леуметтанудың қ ұ рылымына, оның таным, білім дең гейлеріне анық тама беру ү шін алдымен «қ ұ рылым», «дең гей» деген ұ ғ ымдарғ а анық тама берген жө н. Қ ұ рылым дегеніміз – біртұ тас ә леуметтік қ ұ былыстар мен процестердің элементтері мен бө ліктерінің іштей ө зара орналасуын айтамыз.

Ә леуметтік білім – теория мен практиканың бірлігінде қ алыптасады.

Теориялық зерттеулер ә леуметтік болмысты, µмірді жалпы жә не арнаулы бағ ыттардың дең гейінде тү сіндіріп, оның дамуын жә не қ андай қ ызмет атқ аратынын анық тайды. Оның одан ә рі даму заң дарының бағ ытын, кө рінісін белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық ә леуметтік зерттеулер – нақ тылы қ ұ былыстар мен процестер туралы жаң а мағ лұ мат, хабарларды алумен байланысты.Ал, бұ л мағ лұ мат, хабарлар статистикалық талдау, нақ ты ә леуметтік ә дістерді қ олдану арқ ылы іске асырылады. Ал теориялық зерттеулер абстрактілі философиялық ә дістері арқ ылы іске асырылады.

Ә леуметтік білімнің қ ұ рылымы деп қ оғ амның ә леуметтік жү йесінің серпінді дамуы, іс-ә рекет, қ ызмет жү ргізілуі туралы ә р тү рлі жиналғ ан фактілерді, ақ параттарды, хабар – мә ліметтерді ғ ылыми дұ рыс тү сіндіруді жә не ғ ылыми ұ ғ ымдардың жиынтығ ының реттелуінің, тә ртіпке келтірілуін айтамыз. Ә леуметтік білімнің негізгі қ ұ рылымы, тұ жырымы, қ ағ ида, бағ ыттары мыналар:

1. Қ оғ ам біртұ тас ә леуметтік жү йе. Бұ л тұ жырым ө зінің зерттеу объектісінде қ оғ амдық қ атынастар жү йесін, олардың мазмұ ның зерттейді.

2. Қ оғ амның жеке салаларының дамуын, атқ аратын қ ызметі туралы тү сініктердің байланысын – экономикалық, саяси, рухани, т. б. салаларын, ә р бір салада жеке тұ лғ аның немесе ә леуметтік топтардың қ ызметінің ә леуметтік қ алыптасу мү мкіндігін зерттейді.

3. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы немесе жалпы ә леуметтік қ ұ рылым туралы білімді қ алыптастыру ү шін ә леуметтік топтардың экономикалық, ә леуметтік, саяси, рухани қ атынастар жү йесінде алатын орны мен байланысы туралы білімдер болу керек.

4. Саяси ә леуметтануғ а кіретін алуан тү рлі ғ ылыми тү сініктер, ой пікірлер, теориялар. Бұ ғ ан жататын зерттеу объектілері:

а) ә леуметтік топтардың саяси қ атынастар жү йесіндегі алатын орны;

ә) қ оғ ам субъектілерінің ә леуметтік – саяси қ ұ қ ық жә не бостандық ты, тә уелсіздікті алудың жолдары мен тә сілдері туралы;

б) қ оғ амның саяси жү йесінің қ ұ рылымы, қ ызметі жә не функциясы туралы;

5. Ә леуметтік институттардың қ ызметтері туралы ғ ылыми тү сініктер мен қ орытындылар;

6. Жеке салаларының жә не кішігірім жү йесінің қ ызметтері туралы теория. Оны мынандай объектілерді зерттеу арқ ылы тү сінуге болады: ө ндірістік ұ жымдар, ресми емес топтар мен ұ йымдар, адамдар арасындағ ы кішігірім топтар, жеке тұ лғ алар, т.б. кіреді.

Ә леуметтік білімнің дең гейлері қ оғ амдағ ы қ ұ былыстар мен процестерді терең талдап, кең қ орытынды жасау арқ ылы анық талады. Жоғ арыда кө рсетілгендей ә леуметтік білімнің ү ш негізгі дең гейі бар:

а) жалпы ә леуметтану теориясы;

ә) эмпирикалық ә леуметтану;

б) орта дең гей теориялары.

Осыларғ а сә йкес ә леуметтік зерттеулерді теориялық жә не эмперикалық зерттеулер деп екіге бө леді.

Ә леуметтану да басқ а ғ ылымдар сияқ ты, ең алдымен таным функциясын атқ арады. Ә леуметтану қ андай да бір дең гейде болмасын, ол ә руақ ытта жаң а білімнің, кө кжиегін кең ейтіп, оның дең гейі мен дә режесін ө сіріп отырады, қ оғ амның ә леуметтік даму заң дылық тарын, болашағ ын ашып береді. Ә рине, бағ ытта іргелі жә не қ олданбалы эмпириканың зерттеу теориялары, тұ жырымдамалары оғ ан барынша қ ызмет етеді.

Ә леуметтанудың атқ аратын қ ызметінің бір ерекшелігі мұ нда тұ жырым мен іс ә руақ ытта бірлікте болады. Осыдан барып ә леуметтік теория мен тұ жырымдамалар кө біне тә жірибелік мә селелерді шешуге бағ ытталады. Бұ л тұ рғ ыдан қ арағ анда ә леуметтанудың тә жірибелік қ ызметі алдың ғ ы қ атарғ а шығ ып, атқ арылатын қ ызметтің басқ а жаң а тү рлері белгіленеді. Нақ тылы ә леуметтік қ ұ былыстар мен ү рдістердің ү стінен ә леуметтік бақ ылауды кү шейтуде жаң а ақ параттардың маң ызы зор. Ол болмаса ә леуметтік қ ысым, ә леуметтік дағ дарыс жә не катаклизмдер кө бейіп кетуі мү мкін. Кө птеген елдерде атқ арушы мекемелер мен билік ө кілдері, саяси партиялар жә не алуна тү рлі бірліктер ө здерінің мақ сатты саясаттарын жү ргізуде ә леуметтанудың барлық мү мкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда ә леуметтану ә леуметтік бақ ылау функциясын атқ арады.

Ә леуметтанудың тә жірибелік бағ ыты – оның ә леуметтік қ ұ былыстар мен процестердің болашақ дамуының бағ ытын анық тауында. Бұ л жерде біз ә леуметтанудың болжайтын қ ызметін байқ аймыз. Еліміздің жаң а, нарық тық қ атынастарғ а кө шуіне байланысты болуы мү мкін кері қ ұ былыстар мен апаттардың болашақ қ а болжам жасап отыру арқ ылы ғ ана алдын алуғ а болады. Мысалы,

Ә леуметтану қ оғ амның қ ай саласында болмасын ә леуметтік даму жоспарын жасау қ ызметін атқ арады. Ал, аймақ тық, аудандық, тіпті ең бек ұ жымдарының ә леуметтік жоспарларын жасағ анда, ол нақ тылы ә леуметтік зерттеуден алынғ ан жаң а деректерді, фактілерді, кең ес – ұ сыныстарды, т.б. кең інен пайдаланады.

Ә леуметтану қ оғ амда идеологиялық функцияны да атқ арады. Нақ ты ә леуметтік зерттеуден алынғ ан нә тижелер қ оғ амдағ ы белгілі бір жік немесе топтардың талап – тілегіне, мұ ң – мұ қ тажын шешуге, сө йтіп, олардың белгілі бір ә леуметтік мақ сатқ а жеткізу, сендіру ү шін пайдаланылады. Ә леуметтану адамдардың арасындағ ы қ арым – қ атынастарды, байланыстарды одан ә рі жетілдіріп, олардың сана – сезімдерін, мінез – қ ұ лық тарын, тә ртібін жақ сартады. Сө йтіп ол қ оғ амдық қ атынастарды жетілдіріп, гуманистік функцияны да атқ арады.

Ә леуметтануды басқ а ғ ылымдармен байланыстыратын негізгі нә рсе – ол қ оғ ам туралы жалпы ғ ылым бола отырып, оның жалпы даму заң дарын ашып тұ жырымдайды. Ал, қ оғ амның жалпы даму заң дарына ә рбір нақ тылы қ оғ амдық жә не гуманитарлық ғ ылымдар сү йенеді.

Ә леуметтанудың басқ а ғ ылымдармен байланысының екінші тү рі, ол адам туралы, оның іс - ә рекетін, қ ызметін оқ ып ү йренудің, оны жан – жақ ты талдаудың, ө лшеудің ә дістері мен техникасын тұ жырымдап қ алыптастырды. Бұ лар нақ тылы қ оғ амдық жә не гуманистік ғ ылымдарда кең інен қ олданылады.

Ә леуметтанудың басқ а ғ ылымдармен байланысының ү шінші негізгі тү рі – ол нақ тылы ғ ылымдармен тығ ыз жақ ындасып, байланысу арқ ылы, ғ ылыми арнайы тұ жырымдық база қ алыптастырады. Мысалы, экономика ғ ылымымен тығ ыз байланыста болып, экономикалық қ ұ былыс пен процестерге бірігіп зерттеу жү ргізудің нә тижесінде ә леуметтік экономиканың арнаулы теориясы жасалды. Қ ұ қ ық ғ ылымымен бірігіп зерттеу жү ргізудің нә тижесінде – қ ұ қ ық тық ә леуметтану; саяси теориямен біріге отырып, саяси ә леуметтану; педагогикамен біріге отырып, педагогикалық ә леуметтану, тә рбие ә леуметтануы; ә дебиет, тіл, кө ркем ө нер ғ ылымдарымен біріге отырып, ә дебиет ә леуметтануы, тіл ә леуметтануы, кө ркемө нер ә леуметтануы, т.б. ә леуметтанудың арнаулы теориялары пайда болды.

Бұ л ғ ылымдардың арнаулы теориялары, басқ аша айтқ анда, ә леуметтік теориялар немесе орта дең гейдегі теориялар деп аталады. Басқ а ғ ылымдардың ә леуметтанумен тығ ыз байланысын олардың ә рқ айсысының ә леуметтанудың ғ ылыми категорияларын, қ ағ идаларын, заң дарын, нақ тылы ә дістерін кең інен пайдалануынан байқ аймыз.

Екінші жағ ынан, ә леуметтану ө зінің ой – пікірлерін, теорияларын, тұ жырымдамаларын, т.б. толық дә лелдеу жә не одан ә рі дамыту ү шін нақ тылы ғ ылымдардың фактілеріне, деректеріне, тұ жырымдарына, т.б. сү йенеді, осылар арқ ылы ол жаң а қ ортындылар жасап, орын алып отырғ ан қ айшылық тарды жұ мсарту немесе жою жолдарын, жалпы қ оғ амның даму тенденцияларын анық тайды. Сө йтіп қ оғ амды басқ арудың тиімділігін арттырады.