Дәріс №2 Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары

Мақ саты: Студенттерді ә леуметтану тарихының негізгі бағ ыттарымен таныстыру. Ә леуметтану ғ ылымының пайда болуы мен қ алыптасуының басты себептерін тү сіндіру.Студенттерді ә леуметтанудың қ алыптасуының негізгі кезең дерімен таныстыру, ә лемдік ә леуметтанудың институционализациялануын тү сіндіру.

Дә ріс жоспары:

1. Ә леуметтанудың қ алыптасуының негізгі кезең дері.
2. О.Конт ә леуметтанудың негізін салушы.
3. Г.Спенсер жә не эволюцияның натуралистік концепциясы.
4. Э.Дюркгеймнің ә леуметтануы.

5. М.Вебердің ә леуметтануы.

1. Т. Парсонстың ә леуметтануы.
2. П. Сорокиннің ә леуметтануы.

Дә ріс тезистері:

Ә леуметтану қ алай пайда болды, оның алғ ы шарттары, шығ у себептері қ андай, оның ғ ылым болып қ алыптасуына қ андай қ озғ аушы кү штер тү рткі болды?

Бұ л сұ рақ тарғ а бірден жауап беру оң ай емес. Ө йткені ә леуметтанудың шығ уының тү п – тамыры кө не заманғ а ұ ласады. Қ оғ ам, қ оғ амдық ө мірдің болғ анын біз антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан бұ рынғ ы IY ғ асырда ө мір сү рген гректің ұ лы ойшылдары Платонның, «Заң дар», «Мемлекет туралы» ең бектері мен Аристотельдің «Саясат», т.б. ең бектерінен кездестіреміз. Бұ л мә селелер жаң а дә уірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б. ең бектерінде де ө ткір тұ жырымдалғ ан.

Қ оғ амды ғ ылыми негізінде зерттеу қ ажеттілігі - ә леуметтану ғ ылымының пайда болуының жә не қ алыптасуының басты себебі болып.

Ө зінің даму кезең інде ә леуметтану тө рт негізгі кезең нен ө тті.

1-кезең. Ә леуметтану XIX ғ асырдың екінші жартысы мен XX ғ асырдың 20 – 30 – жылдарының басында қ оғ амдық қ ұ былыстарды баяндау сипатында болады. Бұ л кезең де ә леуметтану философиядан бө лініп шығ ады, қ оғ амды зерттеудің, тү сіндірудің жаң а ғ ылыми, ә дістемелік тұ жырымдарын іздестіре бастады.

Ә леуметтану дамуының алғ ашқ ы кезең інің ө зінде – ақ осы ғ ылымның пайда болуын, дамуын тү сіндірмекші болғ ан бірнеше мектептер, бағ ыттар, ілімдер қ алыптасты. Бұ л кезең де ә леуметтанудың қ олданбалы саласы қ алыптаса бастады.

2- кезең. Қ олданбалы ә леуметтану XX ғ асырдың 30-60 жылдарын қ амитды. Бұ л кезең де ә леуметтанудың ә дістемелік жә не ә дістік аппартын дайындау басталды., ә леуметтану эксперементальды (практикалық) ғ ылымғ а айналды.Оның ә ртү рлі ақ парат қ ұ ралдары қ алыптасып, математикалық аппаратты кенінен қ олдана бастады.

3- кезең. ХХ ғ асырдың 60-90 жылдарын қ амтиды. Бұ л кезенде ә лекуметтану ө ткен кездегі ә леуметтанудың теорияларын алуан тү рлі ой-тұ жырымдарын ө мірде қ олдана бастады. Қ азіргі кезде Батыс елдерінде парламентті жә не президенттің сайлаулардың қ арсанында нақ тылы ә леументтік зерттеулер жү ргізіліп, саяси серіктестіктердің сайлауын қ амтамасыз етіп отырады.

4-кезең. Бү гінгі таң да ә леуметтану ә лемдік шең берде жү йелі білімге айналды. Бұ л кезең де ә леуметтану ғ ылымында алуан тү рлі тұ жырымдамалар, кө птеген теориялар пайда болды.

Ә леуметтану тарихына ү ң ілсек, бұ дан мың дағ ан жылдар бұ рын грек ойшылдары Сократ, Платон, Аристотель, т.б. ә леуметтануғ а қ атысты мә селелермен айналысқ анынбайқ аймыз.

Ә леуметтану XIX ғ асырдың 30 -40 жылдары ө з алдына дербес ғ ылым болып қ алыптасты. Жоғ арыда кө рсетілгендей, оның негізін салушы француз оқ ымыстысы Огюст Конт (1798 – 1857 ж.ж.) болды. Оның ә леуметтану тұ жырымдамасының негізінде қ оғ ам дамуының сатыларғ а жіктелуі туралы идея жатыр.

Жалпы, О. Конттың тұ жырымдамасы бойынша, ә рбір қ оғ амды ақ ыл – сана, жалпы идея басқ арады деген идеалистік ой жатыр. Сондық тан О. Конт жалпы қ оғ амның дамуын адамдардың интеллектуальды ақ ыл – ойының, санасының бір ізділікпен дә йекті дамуының ү ш кезең і, яғ ни теологиялық, метафизикалық жә не позитивистік сатыларын тұ жырымдау арқ ылы тү сіндіреді.

Бірінші, яғ ни теологиялық сатыда адам қ андай да бір қ ұ былыс, процесс, зат болмасын, оларды діни тұ рғ ыдан тү сіндіруге тырысты, оларғ а табиғ ат пен ө мірге байланысы жоқ ғ ажайып, абстрактілі ұ ғ ымдарды қ олданады.

Екінші, яғ ни метафизикалық сатыда адам табиғ аттан, ө мірден тыс абстрактілі ұ ғ ымдардан бас тартты, ендігі жерде қ ұ былыстарды, процесс олардың мә ні мен себебін философиялық абстракциялық ұ ғ ымдардың негізінде тү сіндіруге тырысты. Бұ л кезең нің басты қ ызметі – ол қ андай да бір затты, қ ұ былысты, процесті алмайық, оларды сын тұ рғ ысынан ө ткізіп қ арауды қ ажет етеді. Сө йтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғ ылыми тү рін, яғ ни позитивизмді дайындады.

Ал, ү шінші, яғ ни позитивистік кезең де адам қ ұ былыс, процестердің, заттардың абстрактылы мә ндері мен мазмұ ндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек қ ана қ ұ былыстарды бақ ылап, олардың арасындағ ы тұ рақ ты байланыс пен қ атынастарды белгілеп отырады.

О. Конттың пікірінше, ғ ылым позитивтік сипатта болуы керек, ол ү шін нақ тылы фактілерді оқ ып, ү йрену қ ажет. Нақ тылы фактілер – бұ л ә леуметтік қ ұ былыстар мен процестер.

Ғ ылымдардың дамуы, бір кезең нен екінші кезең ге ө туі ретпен болады, бірақ, ол бір уақ ытта болмайды. Бұ л арада басшылық қ а алатын бір қ ағ ида – ғ ылымғ а қ арапайымнан кү рделіге, тө меннен жоғ арығ а қ арай даму тә н. Объект қ арапайым болғ ан сайын одан алынатын позитивтік (яғ ни, оң, жағ ымды – А.И.) білім жең ілірек, тезірек болады. Осығ ан орай позитивтік ә діс алғ аш рет математика, физика, астрономия, химия, биология ғ ылымдарында қ олданғ ан. Ал, ә леуметтану жағ ымды, оң білімнің ең жоғ арғ ы шың ы, ө йткені ол қ ұ былыстарды, процестерді зерттегенде «позитивтік» ә дістерге сү йенеді. Позитивтік ә діс теориялық ә леуметтік талдауларда бақ ылау, салыстыру, эксперимент, т.б. арқ ылы алынғ ан эмпирикалық (яғ ни, тә жірибелік) факторларғ а сү йенеді.

О. Конттың ой – пікірлерін, идеясын одан ә рі дамытқ ан ағ ылшын ә леуметтанушысы Герберт Спенсер (1820 – 1903 ж.ж.) болды. Оның кө зқ арасына қ ысқ аша тоқ талсақ, Г. Спенсердің ә леуметтану теориясы негізгі екі мә селеден тұ рады. Бұ л екі ой – пікір, идея Ч. Дарвиннің биологиялық тү рлердің пайда болу теориясының негізінде пайда болғ ан.

1) Қ оғ амды биологиялық организм ретінде қ арау;

2) Ә леуметтік эволюция идеясы.

Адам қ оғ амы тірі организмге ұ қ сас, сондық тан оғ ан биологиялық заң дар тә н. Ч. Дарвиннің биологиялық заң ына сә йкес табиғ аттағ ы жыртқ ыш жануарлардың тіршілік ү шін кү рес заң ына қ оғ амдағ ы таптардың кү ресі ұ қ сас. Г. Спенсер тірі организмдердің жү йке жү йесін мемлекеттік басқ ару мекемелерінің қ ызметімен тең естіреді. Г. Спенсер қ оғ ам мен организм арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қ озғ ады. Мысалы, қ оғ амдағ ы адам (индивид) қ оғ амнан біршама тә уелсіз тұ рады, ал организмнің бө ліктері мен элементтері оның тұ тастығ ын қ ұ райды, оғ ан тә уелді. Қ оғ амда, керсінше, тұ тастық ө зінің бө ліктерінің, игілігі ү шін ө мір сү реді. Г. Спенсердің бұ л ойлары қ оғ амды бір жү йе деп қ арауғ а мү мкіндік беретіндей жол ашты.

Г. Спенсердің қ оғ амды организммен тең естіруі қ оғ амды іштей ү ш жү йелес салағ а бө луге ә келеді. Олар: 1) қ олдаушы, 2) материалдық игілікті ө ндеу кө зіне (экономикағ а), 3) қ оғ амның жеке бө ліктерінің арасындағ ы байланыс, қ атынастарды анық тау, қ оғ амдағ ы ең бектің бө лінуін реттеп тұ рушы жә не жеке бө ліктердің тұ тасқ а бағ ынуын реттеу (мемлекеттік ө кімет) болады.

Г. Спенсер қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымын талдай келе, ә леуметтік институттардың 6 тұ рпатын атап кө рсеткен. Оларғ а туыстық, білім, саяси, шіркеу, кә сіби жә не ө ндірістік тұ рпаттар жатады. Ө зінің ең бектерінде (социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ, 1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) ә леуметтік институттардың эволюциясын зерттеген.

Г. Спенсер ә леуметтанушылардың ішінен бірінші болып, осы ғ ылымғ а жаң а ұ ғ ым, терминдерді қ осты. Олар: ә леуметтік жү йе, ә леуметтік институт, ә леуметтік бақ ылау, қ ұ рылым жә не функция, т.б. Бірақ, ол бұ ларды ө зінше тү сінді.

Ә леуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі ө кілінің бірі, ә рі ө те беделдісі – Эмиль Дюркгейм (1858 – 1917 ж. ж.). Қ азіргі ә леуметтану кө біне Э. Дюркгеймнің классикалық мұ расына сү йенеді. Ө зінің ә леуметтануында ол ә леуметтік таным процесінің ә дістемесіне кө п кө ң іл аударады. Ал, бұ л методология «социологизм» деп аталады. Социологизмнің мә ні мен мазмұ ны ә леуметтілікте. Тек ә леуметтілік арқ ылы зерттеу, басқ аша айтқ анда, қ андай да бір ә леуметтік қ ұ былысты, процесті алмайық, олардың бә рі ә леуметтік ортамен байланысты ө мір сү реді. Қ оғ ам – ерекше қ ұ былыс, оны табиғ атпен, психикамен шатастырып, алмастыруғ а болмайды. Ә леуметтанудың методологиясы (яғ ни, ә дістемелері) жаратылыстану ғ ылымдарына ұ қ сас болуы қ ажет, ә леуметтану ө з алдына ғ ылымғ а айналу ү шін оғ ан белгілі бір жағ дайлар қ ажет, осылардың ішінде оның тек қ ана ө зі зерттейтін, ө зіне ғ ана тә н пә ні мен таным ә дістемелері болуы керек. Э. Дюркгеймнің пікірінше, ә леуметтану ә леуметтік нақ ты мә ні бар, оғ ан ғ ана тиісті қ атынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.

Ежелгі қ оғ амдар ө міріне ү ң іле отырып жә не этнографиялық материалдардың негізінде Э. Дюркгейм діннің ерекше ә леуметтік тұ жырымын да жасады. Ол дінді қ оғ амның ө зі, қ оғ ам барлық киеліктің, қ асиеттіліктің шығ атын кө зі деп есептеді. Осығ ан орай ә леуметтік бірлікте дін шешуші рө л атқ арады. Қ оғ ам дінсіз ө мір сү ре алмайды. Дін қ оғ амдағ ы ең қ ұ нды, бағ алы қ асиеттерді бейнелейді.

Макс Вебер (1864 – 1920 ж.ж.) – батыстың ірі ә леуметтанушысы. Қ азіргі ә леуметтану ғ ылымы М. Вебердің ой – тұ жырымдарымен кө п санасады. М. Вебердің ә леуметтану теориясы позитивистік теорияғ а қ арсы шығ у кезең інде пайда болды. Позитивизмге қ арсы шығ у дә уірінде ол ә леуметтанудың ө згешелігін жақ тай отырып, адам іс - ә рекетін, қ имылын «тү сіну, ұ ғ ыну» теориясын қ алыптастырады.

М. Вебердің пікірінше, ә леуметтану қ оғ амның ә леуметтік – тарихи қ ұ былыстарының субъективтік (яғ ни, адамның санасына, ойлануына байланысты) жақ тарын, нақ тылы айтсақ, адамның іс - ә рекетінде, қ ызметінде оның мұ ң – мұ қ тажын, талап – тілегін, қ ажеттілігін, мақ сатын, т.б. ә р уақ ытта ескеріп отыру керек. Осығ ан қ осымша, ә леуметтану оны объективтілік пен эмпирикалық жағ ынан бақ ылап, тексеру жақ тарын жоқ қ а шығ армауы керек. Оның басты міндеті – адамдардың іс - ә рекетінің, қ имылының мә нін, мағ ынасын, мазмұ нын терең тү сіну, ұ ғ ыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қ оғ амның даму заң дарының себебін ашуғ а болады.

М. Вебер ө зінің ә леуметтану зерттеулерінде тү сіну, ұ ғ ыну ә дістеріне кө п кө ң іл аударуына байланысты, оның ә леуметтану теориясы «тү сіну, ұ ғ ыну теориясы» деп аталады.

Осығ ан орай ол нақ тылы ө мірге сә йкес методолгиялық, логикалық жалпы ұ ғ ымдарды қ алыптастырады. Бұ л оның «идеалды типтері» ә дісінде жақ сы кө рінеді. М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғ ни, адалдық тың ү лгісі шығ армашылық қ иял, елес жемісі). Ол зерттелетің маң ызды қ ұ былыстарды адамның ой – пікірі мен идеализациясы (яғ ни, асыра дә ріптеушілік, шындық қ а теориялық бейнелеу – А. И.) негізінде жасалады.

Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғ ни, тә жірибелік) шындық ты бейнелеу емес, бұ л зерттеуші ғ алымның ойлануының, ой – пікірінің жемісінің теориялық қ ұ рылымы (яғ ни, идеясы). Идеалды тип зерттеушілірінің нақ ты материалды жү йелеп реттеудің бейне – кестесі. Идеалды типтік қ ұ рылымдар – бұ л қ ажетті қ ұ былыстар мен процестердің жалпы тү йінді ұ ғ ымдары. Мысалы, «капитализм», «экономикалық адам», «дін», «христиандық», т.б.

М. Вебер ә леуметтік стратификация (жіктелу) теориясының негізін салды. Веберлік ә леуметтік стратификацияның ө лшемі бойынша жалғ ыз ғ ана экономикалық факторлар, яғ ни меншік формасына ғ ана емес, сонымен бірге оғ ан саяси (ө кімет) жә не статус, престиж (қ адір, бедел, мә ртебе), ө лшемдері қ олданылады. Осығ ан сә йкес ә леуметтік стратификация (жіктелу) теориясы кө п ө лшемді болуы мү мкін деп тұ жырымдайды.