Дәріс №6. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация

Мақ саты: Студенттерді Қ азақ стан қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымы мен ә леуметтік стратификациясының ө згерістерімен таныстыру. Оларғ а Қ азақ стан Республикасының жағ дайын тү сіндіру.

1. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы ұ ғ ымы. Ә леуметтік қ ұ рылым қ оғ ам элементі ретінде. 2. Ә леуметтік топтар жә не олардың қ алыптасу процесі.

3. П.Сорокиннің ә леуметтік қ ұ рылым жә не ә леуметтік мобильділік теориясы

Ә леуметтік стратификация – ә леуметтанудың орталық тақ ырыбы. Ол қ оғ амның тү рліше ә леуметтік жіктелісін тү сіндіреді. Қ оғ амдық қ ұ рылымды біз мә ртебелердің жиынтығ ы арқ ылы, қ оғ амдық ең бек бө лінісі арқ ылы жә не т.б. арқ ылы қ ұ рылылатынын кө рсетуге талпындық. Қ арапайым қ оғ амда мә ртебелер саны аз жә не ең бек бө лінісі дең гейі тө мен болады, ал қ азіргі замандағ ы қ оғ амда – мә ртебелер кө птеп саналады жә не ең бек бө лінісін ұ йымдастыру дең гейі де ә лдеқ айда жоғ ары.

Ә леуметтік қ ұ рам ә леуметтік стратификацияғ а айналады – вертикальды тә ртіппен орналасқ ан ә леуметтік жіктердің жиынтығ ы, дә лірек айтқ анда кедейлердің, ауқ аттылардың, байлардың жиынтығ ы.

Адамдар ә рдайым қ озғ алыста болып, ө здерінің мә ртебесін ө згертіп отырады. Қ аржы буржуазиясы жер аристократиясының орнына келіп, оны алмастырды, қ азіргі ө ндірісте біліктілігі шамалы мамандық тарды " ақ жағ алылар" деп аталатындардың ө кілдері – инженерлер, программистер, роботталғ ан кешендердің операторлары ығ ыстырып шығ арады. Соғ ыстар мен революциялар қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымын қ айта жасап, пирамиданың шың ына кейбіреулерді кө терсе, басқ аларын тө мендетті. Олар қ азір де ж.ү ріп жатыр, партиялық элитаны бизнес – элита келіп алмастырды.

Ө рлеу мен қ ұ лдыраудың арасында белгілі бір асимметрия бар: бә рінің де кө терілгісі келеді жә не ешкімнің ә леуметтік сатыда тө мендегісі келмейді.

Қ оғ ам ө з ішінде ә р тү рлі ә леуметтік топтарғ а, жіктерге жә не ұ лттық қ ауымдастық тарғ а бө лінеді. Олардың бә рі ө зара бір – біріне объективті тү рде дә некер болатын ә леуметтік – экономикалық, саяси, рухани байланыстар мен қ атынастардан тұ рады. Сонымен бірге, олар тек осы байланыстар мен қ атынастар шегінде ғ ана ө мір сү реді жә не қ оғ амда ө здерін кө рсете алады. Бұ л болса қ оғ амның тұ тастығ ына, оның біртұ тас ә леуметтік организм ретінде ө мір сү руіне себепші болады. Мұ ның мә нін ө здерінің теорияларында О.Конт, Г.Спенсер, К.Маркс, М.Вебер, Т.Парсонс жә не т.б. ә леуметтанушылар ашып берген еді. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы адамдар қ ауымдастық тарының жә не ә леуметтік топтарының арасындағ ы экономикалық, ә леуметтік, саяси жә не рухани ө мір жағ дайларының байланыстары мен қ атынастарының жиынтығ ы.

Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымының даму негізіне

1) қ оғ амның ең бек бө лінісі

2) ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарына жә не оның ө німіне меншік қ атынастары жатады.

Қ оғ амдық ең бек бө лінісі – ә леуметтік топтардың, таптардың, кә сіби топтардың, сонымен бірге қ ала мен ауыл адамдарынан, ой ең бегі мен дене ең бегі ө кілдерінен тұ ратын ү лкен топтардың пайда болып, одан ә рі ө мір сү рулеріне себепші болады.

Ө ндіріс қ ұ рал – жабдық тарына деген жеке меншіктік қ атынастар қ оғ амның осы ішкі бө ліністеріндегі оның экономикасын жә не ішінара қ алыптаса бастағ ан қ ұ рылымды нығ айтады қ оғ амдық ең бек бө лінісі де, меншік қ атынастары да қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы дамуының объективті ә леуметтік-экономикалық алғ ышарттары болып табылады.

Қ оғ ам ө мірінде ә р тү рлі қ ызмет тү рлерінің пайда болуына, материалдық ө ндірістің жә не рухани мә дениеттің дауларына ең бек бө лінісінің белгілі дә режеде елеулі ық пал ететін кезінде О.Конт, Э.Дюркгейм, П.Сорокин жә не т.б. дә лелденген болатын.

Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымының негізгі элементтері:

- қ оғ амдық ең бек бө лінісі, ө ндіріс қ ұ ралдарына деген жеке меншік қ атынастар жә не қ оғ амдық ө німді бө луде соғ ан ортақ тасатын ә р тү рлі таптар жатады. Оларды осылайша тү сіндірудің қ ажеттілігін ә р тү рлі бағ ыттың ә леуметтанушылары мойындап отвр;

- қ ала мен ауыл адамдары;

- ой жә не дене ең бегінің ө кілдері;

- сославие;

- ә леуметтік- демографиялық топтар (жастар, ә йелдер мен еркектер, ағ а ұ рпақ);

- ұ лттық қ ауымдастық тар (ұ лттар, ұ лыстар, этникалық топтар)

Жоғ арыда аталғ ан ә леуметтік топтар мен ұ лттық қ ауымдастық тар қ ұ рамдары бойынша біртектес болғ анымен, олар осы ә рекет барысында жеке жіктер мен топтарғ а бө лінеді, бұ лар ә леуметтік қ ұ рылымының ө з алдына ә рекет ететін элементтері болып саналады, ө йткені басқ а субъектілерімен ө зара қ арым – қ атынас орнату негізінде ә леуметтік жіктер мен топтар ө здеріне тә н мү дделерді жү зеге асырады. Сондық тан кез келген ә леуметтік қ ұ рыымы аса кү рделі жә не тек ә леуметтанушылардың кө ң іл аударатын тақ ырыбы ғ ана емес, оғ ан ә леуметтік басқ ару ғ ылымының ө кілдері, сонымен бірге саясаткер мен мемлекеттік қ айраткерлер де назар аударатын мә селе. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымын анық тап олардың мү дделерінің қ андай екендігін, яғ ни олардың қ ай бағ ытта ә рекет ететіндігін нақ ты білмейінше, қ оғ амдық істерді басқ аруда, соның ішінде экономика, ә леуметтік, саясат жә не рухани ө мір салаларында бір қ адамда алғ а басуғ а болмайтынын ұ ғ ынудың маң ызы ө те зор. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымына қ атысты мә селенің маң ыздылығ ы міне, осында. Оны шешуді ә леуметтік, тү сіну негізінде іске асыру қ ажет.

Ә леуметтік қ ұ рылымда адамның алатын орнын ә леуметтік тең сіздік те анық тайды.

Ә леуметтанудың бірқ атар классиктері стратификация проблемасын кең кө лемде қ арастырады. Мысалы, Т.Парсонс адамдарды жіктерге бө летін белгілердің ү ш тобын атап кө рсетті, оның бірінші тобын адамдар дү ниеге келген кезде пайда болатын сипаттар (этникалық тегі, жыныс жас ерекшеліктері, туыстық байланыстары, т.б.) қ алыптастырады; екінші белгілерге адам тү йсініп, қ абылдайтын сол арқ ылы мең герген ә леуметтік статусы мен соғ ан орай адамның атқ аратын рө лі де енеді (ә р тү рлі кә сіби қ ызмет); ү шінші топты «мең геру» элементтері (жеке меншік, материалдық жә не рухани қ ұ ндылық тар, жең ілдіктер, біреудің екінші бір адамнан қ ұ қ ық тық артық шылығ ы, адамдарды басқ ару мү мкіндігі жә не т.б.) қ ұ райды.

Жалпы адамзаттың стратификация картасын жасауда бір ө лшемді жә не кө п ө лшемді стратификация тә сілдерін ү йлесімді пайдаланудың ү лгісін П.Сорокин кө рсетіп берді. Ол социомә дениет дү ниесінде ұ йымдасқ ан тү рде ө зара ә рекет ететін диад пен триадтан басталып, империялар мен миллиондағ ан ә р тү рлі ұ йымдасқ ан топтардың немесе ә леуметтік жү йелердің ө мір сү ретіндігін атап кө рсетті. Ә леуметтік жү йелердің осы сан алуан тү рлерінің кө пшілігін классификацияның мақ саттарына орай ә р тү рлі топтарғ а бө луге, топтастыруғ а болады.

П.Сорокиннің кө зқ арасына сү йенсек, мұ ндай ә леуметтік топтарғ а мыналарды жатқ ызуғ а болады:

І. Сың аржақ ты маң ызды (бір қ атардағ ы негізгі қ ұ ндылық тардың маң ында қ ұ рылғ ан жә не топтасқ ан) топтар;

а) биоә леуметтік:

1) нә сілдік,

2) жыныстық,

3) жас мө лшеріне орай;

б) социомә дени;

1). ру,

2). кө ршілестік

3).тілдік

4).мемлекет

5). кә сіби

6).экономикалық

7).діни

8).саяси

9).идеологиялық топтар (ғ ылыми, философиялық, этникалық, эстетикалық, демалу жә не сауық сайран топтары)

10).элитаның нормалды топтары (кө семдер, данышпандар жә не тарихи тұ лғ алар).

ІІ. Кө пжақ ты маң ызды топтар (екі немесе одан да кө п қ ұ ндылық тар қ атарларың комбинациясы тө ң ірегіне біріккендер):

1). Отбасы

2). Клан

3).тайпа

4).ұ лт

5).ә леуметтік жү ріс тұ рыс немесе сословие (дін басылары, буржуазия, жұ мысшылар мен шаруалар)

6). ә леуметтік тап.

Стратификацияның тарихи типтері – қ ұ дық дә уірі, касталар, сословие жабдық қ оғ амды сипаттады, ал таптар болса, ашық қ оғ амды айқ ындайды.

Ә леуметтік мобильдік қ оғ амның ә леуметтік теориясының ажырамас бө лігі, Сондық тан ол ә леуметтік стратификациясымен тығ ыз байланыста, ө зара ә рекет ету ү стінде қ арастырылады, Ә леуметтік мобильдік дегеніміз – адамдардың бір ә леуметтік топтардан немесе қ абаттардан екіншісіне, басқ асына қ арай жылжуы, соғ ан ө туі.

Ә леуметтік мобильдік категориясын ә леуметтануғ а тұ ң ғ ыш енгізген П. Сорокин еді. Ол ә леуметтік мобильділікті горизонтальді жә не вертикальді деп екіге бө лді. Мысалы, горизонтальді мобильділікке қ алалық қ абатта ауылдық қ абаттық немесе керісінше ө ту процесі жатады. Халық тың ә леуметтік мобилдігіне қ аладағ ы немесе ауылдық жердің ө мір жағ дайларының ө згеруі, адамдардың жаң а мамандық алу немесе қ ызмет тү рін ө згертуі сияқ ты жағ дайлар ә сер етеді.

Вертикальді ә леуметтік мобильдікте индивидтің жоғ арғ ы қ абатқ а ө туі ө ршең ә леуметтік мобильдік деп аталады. Себебі мұ нда қ ызметі, лауазымы артады, т.б. ө згерістер болады. Ал бұ ғ ан керісінше, тө мен қ арай қ озғ алу индивидтің ә леуметтік қ ұ лдырау мобилдігін сипаттайды, бұ л дегеніміз оның статустарын жоғ алтуын, деградацияғ а ұ шырауын, банкротқ а отыруын анық тайды.

Ұ жымдық ә леуметтік мобильдік стратификациялық қ ұ рылымғ а ү лкен ө згерістерді. Горизантальдык бағ ыттар, ә сіресе вертикаль бағ ыты бойынша жаппай ауыспалық тардың орын алуы бірнеше себептер арқ ылы: біріншіден, экономикадағ ы ұ йымдастыруғ а ынталандыру жә не бағ ыт-бағ дар беру мақ сатында жү ргізілген қ ұ рылымдық қ айта қ ұ ру процесіне орай ө зара байланысқ ан экономика саласындағ ы терең ө згерістер; екіншіден, осы қ айта қ ұ руларды басқ аратын тұ лғ а ретіндегі белгілі бір топтардың пайда болуы; ү шіншіден, идеологиялық бағ ыт бағ дарлардың, қ ұ ндылық тар мен нормалар жү йесінің саяси басымдылық тардың алмасып ауысуы арқ ылы бір бірімен байланысады.

Ә леуметтік мобильділікті зерттеу ғ алымдармен қ атар мемлекеттік қ ызметкерлерде де енжар қ алдырмайды, солар ү шін де аса маң ызды. Ә леуметтік сатылардан кө рудің нақ ты кө рінісін, бейнесін, олардың себептері мен ұ станғ ан негізгі бағ ыттарын толығ ырақ білу қ ажет, сонда ғ ана қ оғ ам бұ лт процестерді белгілі бір дә режеде ө зінің бақ ылауын, а ала алады, сө йтіп, ә леуметтік динамиканы сақ тау мү ддесімен қ атар, қ оғ амның тұ рақ тылығ ын орнық тыру жә не адамдардың ө мірін жақ сарту мақ сатында оларғ а саналы тү рде ық пал етеді.

Ә леуметтік қ ұ рылым мен ә леуметтік мобильдік мә селесі азаматтық қ оғ ам проблемасымен тікелей байланысты, бұ л проблеманы тұ ң ғ ыш рет ХVIII ғ асырдағ ы Еуропа ойшылдары кө терген болатын, ал кейінірек бұ л мә селені Гегель терең ә рі жан-жақ ты қ арастырды. Ол азаматтық қ оғ аммен мемлекет ұ ғ ымдарын бір –бірімен бө ліп қ арастырды, жеке қ ажеттіліктермен мү дделерді іске асыру саласында адамзат қ оғ амын мемлекеттік жү йемен тә уелсіздік тұ рғ ысында салыстыра сипаттады.

Азаматтық қ оғ амды бағ алағ ан кезде қ азіргі таң дағ ы қ оғ амда қ алыптасқ ан бү кіл ә леуметтік топтардың ө зара ә рекеттерін, соның ішінде таптардың жә не олардың қ ұ райтын ә леуметтік, кә сіби жә не демографиялық топтардың, сонымен қ атар ұ лттық қ ауымдастық тардың ө зара ә рекеттерін тұ тас жү йе ретінде қ арастырғ ан жө н. Қ оғ амда объективті тү рде пайда болғ ан ә леуметтік топтар мен қ абаттардың қ ызметі мен соғ ан сә йкес орайластырылғ ан мү дделерін ескерумен қ атар, адамдардың саяси, экономикалық, ә леуметтік, рухани тұ рғ ыдағ ы талаптары мен сұ раныстарын жү зеге асыру мақ сатында олардың ө здері қ ұ рып қ алыптастырғ ан функционалдық топтар мен ұ йымдарды да естен шығ армау керек.

Ә лбетте, осы топтардың баршасының ө мір сү руінің ө зіндік экономикалық, саяси жә не рухани негіздері бар. Егер экономикалық негізді алатын болсақ, онда ол тек жеке меншіктік қ атынастармен шектеліп қ алмайды, сонымен қ атар ол корпоративтік, акционерлік меншікті, кооперативтердің ұ жымдық жә не қ оғ амдық ұ йымдардың меншігін экономиканың кейбір салаларында сақ талып отырғ ан жә не сақ тауды қ ажет ететін мемлекеттік меншікті ө з қ ұ зырына қ осып алады.

Мемлекеттік қ ызметкерлер ө здері жү ргізіп отырғ ан ә леуметтік саясатта ө зара органикалық байланыстағ ы жә не динамикалық тұ рғ ыда ө зара ә рекет етуші осы екі тенденцияны есепке алу қ ажет. Бұ л ә леуметтік қ ұ рылымның одан ә рі дамуы мен қ оғ амдағ ы ә леуметтік динамикағ а саналы тү рде ық пал жасау ү шін осы процестерді қ айткен кү нде де ғ ылыми басқ ару ү шін де аса қ ажет.

Ә леуметтік саясат – бұ л қ оғ амдағ ы бү кіл ә леуметтік топтардың арасындағ ы қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан саясат. Мұ ндағ ы басты нә рсе – халық тың барлық ә леуметтік топтары мен қ абаттарының материалдық хал-ахуалы мен тұ рмысын жақ сарту, олардың тіршілік етуіне қ ажетті дұ рыс жағ дайларды қ амтамасыз ету жә не ә леуметтік ә ділеттілікті сақ тау. Осы мә селелерді шешу ә леуметтік саясаттың негізгі мазмұ нын қ ұ райды.

Ә рине, мемлекет, саяси партиялар мен қ озғ алыстар ө кілдері арасында бұ л проблемаларды тү сіну жә не оларды шешу, жү зеге асыру барысында ә рқ илы тә сілдерді қ олдану жө нінде ә р тү рлі кө зқ арас болуы мү мкін. Алайда, нағ ыз демократиялық ә леуметтік саясаттың ең басты жә не тү бегейлі мақ саты – барлық ә леуметтік топтардың арасындағ ы қ атынастарды ү йлестіру болып табылады. Билік басында тұ рғ ан саяси кү штердің бү гінгі таң дағ ы дұ рыс та дана ә леуметтік саясаты қ андай болу керек дегенге келсек, олар ә леуметтік топтардың тұ рмыс-тіршілігіне, ә рекетіне, олардың мақ саттарына барынша сай, ү йлесімді келетін жағ дайлар жасаулары, олардың осы мү дделерін орайластыра аларлық ә леуметтік-экономикалық жә не саяси қ атынастардың тиімді механизімін дайындап, ө мірге енгізулері болады. Сонымен бірге бү гінгі таң дағ ы қ оғ ам дамуының нақ ты жағ дайларын есепке алу арқ ылы объективті ә леуметтік заң дар қ абылдап, оларды жү зеге асыру қ ажет.

Қ азіргі Қ азақ стандағ ы ә леуметтік стратификация мен мобильдік

Қ азіргі нарық тық экономика жағ дайында Қ азақ станның ә леуметтік қ ұ рылымы бұ рын – соң ды болмағ ан кү делі ө згерістерге ұ шырап отыр. Егемендік, тә уелсіздік алғ ан уақ ыттың ішінде республиканың ә леуметтік қ ұ рылымында жаң а таптар, топтар, жіктер пайда болды. Олар: бизнесмендер, кә сіпкерлер, фермерлер, банкирлер, алуан тү рлі жеке фирмалардың, дү кендердің, қ онақ ү йлерінің, мейманханалардың, т.б. жеке меншік иелері. Тіпті бұ дан басқ а да ө згерістер бар. Мысалы, бұ рынғ ы Кең ес дә уіріндегі таптар мен ә леуметтік топтардың ө здері де біршама ө згеріп кетті. Қ оғ амдағ ы белгілі бір ә леуметтік – экономикалық топтар екінші бір топтарғ а ауысып, ө тіп жатыр, демографиялық жағ дай, ел – жұ рттың миграциясы мә селелері мен ү дерістері ерекше болып отыр. Жалпы алғ анда, негізінде табысқ а жә не экономикалық жағ дайғ а байланысты қ оғ амда топқ а, жікке бө лінушілік кү шейе тү суде. Осылардың нә тижесінде Қ азақ станда ауқ атты, дә улетті орташа, кедей адамдар пайда болды. Қ оғ ам мү шелерінің бұ лайша жіктелуіне меншік формасының ө згеруі, жалпы нарық қ атынастарының орын алуы ық пал етті.

Кө пшілікке мә лім, нарық тық экономика меншіктің алуан тү рлігін қ ажет етеді. Ал, осы жағ дай Қ азақ станның ә леуметтік қ ұ рылымына зор ә сер етті, ө йткені меншік нысанының алуан тү рлілігі жалпы экономиканың одан ә рі бө лшектелінуін кү шейтті, яғ ни қ оғ амдық меншікті жекешелендіру процесі басталды. Осыларғ а сә йкес меншіктің жаң а типтері қ алыптасуда. Олар: жеке, корпоративтік, акционерлік, ұ жымдық, жартылай жеке, жартылай мемлекеттік, т.б. Орта, кішігірім мекемелерге, сауда ү йлеріне, мейманханаларғ а, дү кендерге, ә р тү рлі акционерлік қ оғ амдарғ а қ ожалық ететін иелер пайда болады.

Республикада меншік иелері табы ә лі қ алыптасу ү стінде болғ андық тан, оның кө лемін санмен кө рсету ә зірге қ иын.

Сонымен, Қ азақ стан ірі орта жә не шағ ын кә сіпкерлікпен айналысатын бизнесмендер тобы қ алыптасып келеді.

Кә сіпкерлік – бұ л заң ды ә леуметтік – экономикалық қ ұ былыс. Кә сіпкерлік немесе бизнес қ оғ амның ілгерілеп дамуына елеулі ық палын тигізеді. Сондық тан еліміздің экономикалық, саяси, ә леуметтік тұ рақ тануында ірі, орта жә не шағ ын бизнестің рө лі зор.

Академик К. А. Сағ адиевтің пікірі бойынша, Қ азақ стан Республикасындағ ы бизнесмендерді 4 топқ а жіктеуге болады.

1 – топқ а: номенклатуралық бизнес жатады, яғ ни бизнесмендердің бұ л тобы ө здерінің жоғ ары билікпен байланыстарын пайдаланып, мемлекеттік, несиелер алудың арқ асында байлық қ а, меншік ие болады;

2 – топқ а табиғ атынан бизнеске жақ ын адамдар жатады. Олардың бизнес ө здерінің жинақ тағ ан қ орларының жә не сауда–саттық пен айналысудағ ы тә жірибелерінің негізінде қ алыптасқ ан;

3 – топқ а кә сіби бизнестің ө кілдері жатады. Бұ лар ө з кү штерімен бастапқ ы кезден бастап қ ажымай – талмай ең бектену нә тижесінде қ алыптасқ ан бизнесті негізгі кә сіпке айналдырғ ан адамдар;

4 – топқ а жаппай бизнес жатады. Бұ л топтағ ы адамдар қ олда бар кез – келген мү мкіндікті бизнес жасауғ а пайдаланады. Бұ л топтағ ы адамдардың бастапқ ы капиталының болмауы бизнесте кө птеген қ иындық тарды тудырып отыр. Соғ ан байланысты олардың табыстарының кө лемі де айтарлық тай емес.

Республика меншік иелері табынан басқ а да таптар мен ә леуметтік топтар бар.

Жалпы алғ анда, қ азіргі Қ азақ стан қ оғ амында бір таптың, топтың, жіктің екінші бір тапқ а, топқ а, жікке ауысуы жие болып отыр. Ә рине, мұ ндай ауысу процесі Кең ес Одағ ы кезінде де болғ ан. Біздің Қ азақ стан елінде бұ л қ ұ былыстың тік жә не кө лденең сызық тары арқ ылы даму тү рлері біршама айтарлық тай болып отыр. Бұ ларғ а қ осымша ә рбір таптың, топтың іштей бір – біріне ө ту, ауысу жиі кездеседі. Мысалы, республикада бұ дан 4 – 5 жыл бұ рын орташа табысы бар немесе кедей адамдар қ азіргі уақ ытта бай коммерсанттарғ а, бизнесмендерге, кә сіпкерлерге, банкирлерге айналды, кө бі ө з алдына мекеме, мейманхана, дү кендердің, т.б. қ ожайындары болды. Бірақ, бұ лардың кейбіреулері қ айтадан кедейшілікке ұ шырап, қ арыздар болып, тө мен тү сті. Ө мірде мұ ндай жоғ ары кө терілу немесе тө мен тү сіп кету жиі болып тұ рды. Мұ ндай қ ұ былыстардың болып тұ руы республика экономикасының тұ рақ сыздығ ынан болады.

Ә леуметтік мобильдік басқ а да кө рсеткіштерде кездеседі. Мысалы, жұ мысшы немесе кең се қ ызметкері ө здерінің мамандығ ының ө суіне жә не жаң а мамандық алуына байланысты екінші бір жоғ ары топқ а ө туге тырысады. Қ азақ станда бір ә леуметтік жағ дайдан вертикальды жоғ ары бағ ытта екінші ә леуметтік жағ дайғ а ауысу қ арқ ыны тө мен. Ө йткені біздің ө ндіріс орындарымыз дағ дарыста, олардың кө пшілігі кө птеген жағ дайларғ а байланысты жұ мыс істемей, тоқ тап тұ р. Осылардың нә тижесінде жұ мысшылар мен қ ызметкерлер жұ мыс орындарынан, мамандық тарынан, т.б. айырылып отыр.

Ә леуметтік мобильдік ө кімет мекемелерінде де орын алады. Бұ лар саясаттың ө згеруіне, парламенттің, ү кіметтің, жергілікті басқ ару ұ йымдарының жиі ауысуына, саяси реформалар мен басқ арудың жаң а оң тайлы тү рлерін іздестірумен, т.б. тікелей байланысты. Соның нә тижесінде біреулер бү гін министр немесе депутат болса, ертең жә й қ ызмет атқ аруғ а мә жбү р болады немесе жұ мыссыздар қ атарына қ осылады. Бұ л процесс дамығ ан Еуропа елдерінде 2 – 5 % - дан артпайды. Ал, ТМД елдерінде, оның ішінде Қ азақ станда бұ лар 15 – 25 % - ғ а дейін кө терілген.

Қ алалардағ ы тұ рмыстық қ ызмет кө рсету саласында жұ мыс, қ ызмет істеушілердің саны кө беюде. Кейбір дамығ ан елдерде бұ л салада 50% - дан астам жұ мысқ а қ абілеті бар адамдар істейді. Бұ л қ ұ былыстың да алуан тү рлі себептері бар. Олардың бастылары: кө птеген ө ндіріс орындары ғ ылыми – техникалық прогрестің жетістіктерін, ә сіресе, автоматтандыру, кибернетиканы кең інен қ олданып, кө птеген жұ мыс қ олын ө ндірістен босатты, олар жұ мыссыз қ алды. Сондық тан олар тұ рмыстық, қ ызмет кө рсету саласында ең бек етіп жү р. Менің ше, ХХІ ғ асырда дү ние жү зіндегі халық тың басым кө пшілігі осы салада жұ мыс істеуге мә жбү р болатын тү рі бар.

Қ азақ станда да халық ты осы салада жұ мыс істеуге ық пал ететін кейбір жағ дайлар тө бе кө рсете басталды. Ә рине, біздің елде де тұ рмыстық қ ызмет кө рсететін мекемелердің (қ онақ ү йі, ресторан, дү кен, сә н, сауда ү йлері, денсаулық сақ тау кешендері, казино, туризм, санаторий, т.б.) кө лемі ұ дайы ө суде.

Дү ние жү зінің дамығ ан елдерінде белгілі бір пайыздағ ы адамдардың жұ мыссыздығ ы ә детте, жай қ ұ былыс ретінде қ аралады. Мысалы, кө птеген елдерде жұ мыссыздық тың кө лемі 2 – 5 % болады. Дамығ ан елдерде мұ ндай кө рсеткіштер ә деттегі заң ды қ ұ былыс ретінде саналады. Бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы уақ ытында елде ешқ андай жұ мыссыздық жоқ деп жариялады, мұ ны ашып айтуғ а тиым салынады. Бұ рынғ ы одақ тас республикалар ө з алдына егемендік, тә уелсіздік алғ аны мә лім. Ол ө з бетінше ө ндірісті ұ йымдастырып дамытты. Кө птеген ө ндіріс орындары экономикалық тұ рғ ыда тиімсіз болып жабылып қ алды. Жұ мыссыз адамдардың кейбіреулері жұ мыс тауып алды, кейбіреулері кә сіпкер, бизнесмен, жалғ а беруші, жеке меншіктегі кә сіпорындарында, шаруашылық тарда жұ мыс істей бастады, ал, жұ мыссыздардың басқ а бір кө пшілік бө лігі, ә сіресе, жастар, ә йелдер, мамандандырылмағ ан немесе жартылай мамандандырылғ ан жұ мысшылар, олармен қ атар қ ызметкерлер мен интеллигенция ө кілдері жұ мыс таба алмай қ алды. Жалпы республиканың ә р тү рлі шаруашылық салаларында жұ мыссыздық кү н сайын ө су ү стінде болды. 1997 – 1998 – жылдары жү ргізілген ә леуметтік зерттеулердің кейбір деректеріне сү йенсек, республика бойынша жұ мыссыздық тың ең ү лкен пайызы оң тү стік аймақ та болып отыр, бірақ, мұ нда екінші бір фактор ескерілмеген. Бұ л аймақ тың ауыл шаруашылығ ында кө п адамдар ө здерінің жеке меншік шаруашылығ ында жұ мыс істейді, ал, мұ ны статистика мекемелері жұ мыссыздық ретінде кө рсетеді. Керсінше, қ ала мен ауыл – селодағ ылардың кө пшілігі жұ мыс орнын жоғ алтса да жұ мыссыздардың қ атарына енгізілмеген. Кейбір адамдар уақ ытша жұ мыс істемейді. Бұ л да есепке алынбағ ан. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымында ә леуметтік қ орғ ауды ерекше тілейтіндер – зейнеткерлер, бұ ларғ а қ оғ ам жә не ү кімет тарапынан ү лкен қ амқ орлық, кө мек кө рсету қ ажет

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ә леуметтік қ ұ рылым мен ә леуметтік стратификация: ұ қ састық тары мен айырмашылық тары.

2. Қ оғ амның ә леуметтік стратификациясы ұ ғ ымы. Жаң а топтар мен страттар.

3. Қ азіргі жағ дайдағ ы Қ азақ станның ә леуметтік қ ұ рылымының даму перспективалары.

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Тә ң ірбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Ә бсаттаров, Дә кенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

5.Фролов С. С. Основы социологии: Учебное пособие. – м.: Юрист. –1997.

6.Штампка П. Социология социальных отношений / Пер. с англ., под ред. В. А. Ядова. – м.: 1996.