Дәріс 8 Девиантты мінез – құлық социологиясы.

Мақ саты:

Ә леуметтану пә нін, мә селелерін жә не тү рлі бағ ыттары мен қ ызметтерін анық тау.

Дә ріс жоспары:

1. Адамдардың девиациясы: социологиялық тү сінік.

2. Девиация типтері.

3. Девиация дамуы.

4. Ауытқ итын мінез – қ ұ лық формалары. Маскү немдік, нашақ орлық, жезө кшелік, қ ылмыскерлік, ө зін – ө зі ө лтіру.

Дә ріс тезистері:

Девианттық мінез – қ ұ лық социологиясы ауытқ ымалы мінез – қ ұ лық ты адам іс–ә рекетінің тү рлі салаларына тә н ә леуметтік қ ұ былыс ретінде қ арастыру.

Оның пә ндік ерекшелігі, зерттейтін қ ұ былыстар шең бері тарихи ө згермелі жә не нақ ты, сол қ оғ амдағ ы ә леуметтік нормаларғ а байланысты. Таным процесі неге бағ ытталса ғ ылымның объектісі сол болып табылатыны белгілі. Девианттық мінез – қ ұ лық социологиясының объектісі болып адамдардың санасында бейнеленетін қ ызығ ушылық тары мен қ ұ ндылық тарының шынайы іс – ә рекеті болып табылады.

Зерттеу пә ніне девианттық мінез – қ ұ лық тың пайда болуы мен дамуына ә сер ететін ә леуметтік факторлардың механизмдерін жатқ ызуғ а болады. Бұ л жерде, берілген пә ннің ә леуметтік талдауы теоретикалы – ә дістемелік дең гейде де, сонымен қ атар эмпирикалық дең гейде де жү зеге асады.

Осылайша девианттық мінез – қ ұ лық социологиясы деп ауытқ ымалы мінез – қ ұ лық тың ә леуметтік мә селелерін зерттеумен айналысатын жә не осы ауқ ымда қ оғ амда ә леуметтік ауытқ улардың орнын, пайда болу себебін, ә сер ететін жағ дайларды, алдын-алу шараларын анық тайтын социологияның міндеті болып мыналар жатады:

- Ә леуметтік ауытқ у сипатын осы заманғ ы нормалардан бө ліп кө рсету;

- Теріс ә леуметтік ауытқ улардың ө су себебін ашу;

- Девианттық мінез – қ ұ лық ты жең у жә не алдын алуғ а бағ ытталғ ан тү рлі экономикалық, ә леуметтік, қ ұ қ ық тық, ұ йымдық, моральдық жә не тә рбиелеушілік шаралардың тиімділігін талдау;

- Теріс қ ұ былысты жең уді, қ оғ амды белгілі бір – норманы бұ зылушылық тардан сақ тандыруды болжау.

Девианттық мінез – қ ұ лық белгілі бір қ оғ амдағ ы қ алыптасқ ан ә леуметтік нормалардың ауытқ у жә не артынан қ ұ қ ық ты жә не қ оғ амдық шараларды ілестіруші адамдардың ө мір салты кемесі іс – ә рекеті.

«Девиация» терминін анық тауда, оның басқ а да ө зіне жақ ын тү сініктермен қ атынасы қ аралады. Егер «ә леуметтік ауытқ у» жә не «девиация» тү сініктері бір мағ ынаны, яғ ни ә леуметтік норма талаптарынан аттау дегенді білдірсе, онда «қ оғ амдық жү ріс-тұ рысқ а қ арсы» деген тү сініктің жоғ арғ ы тү сініктерден айырмашылығ ы, бір мә нді теріс сипатта баяндалды. Девианттық жү ріс-тұ рыс дегеніміз ресми нормалардың бұ зылуы.

Ә леуметтік нормалардан ауытқ удың кү рделі тү рі, тұ лғ а мен қ оғ ам ү шін зиян болып келетін мінез ғ ылыми ә дебиетте ә леуметтік паталогия деп аталады.

Ә леуметтік – паталогиялық қ ұ былыстар деп қ оғ ам ү шін қ ауіпті қ ылмыс, анашаны қ олдану, ө зіне-ө зі қ ол салу, маскү немдік сияқ ты ә леуметтік ауытқ уларды атайды. Осылайша, белгілі бір дең гейде «ә леуметтік ауытқ у» жә не «ә леуметтік паталогия» тү сініктері тү йіседі.

«Девианттық мінез – қ ұ лық» категориясын анық тай келе, маң ызды бір сұ рақ қ а жауап беру маң ызды: барлық жағ дайда да ә леуметтік ауытқ у қ ауіпті ме, жоқ ә лде оның пайдалы жағ ы да бар ма? Осы орайда тұ жырымдар екіге бө лініп кетті. Мысалы, В.Н.Кудрявцевтің ойынша, белгілі бір жү йеден тыс ә рекеттер, нормадан ауытқ улардың ешқ айсысы позитивті тү рде қ аралмауы керек. Ал Я.И.Глинский былай деп айтады: «ә леуметтік ауытқ у» пайдалы іс-ә рекетте де бар. Мысалы, бұ ғ ан жаң ашылдық ты жатқ ызуғ а болады. Ә леуметтік нормалардан негативті жә не позитивті ауытқ у бір нормативті жү йе тұ рғ ысынан қ аралмайды. Керісінше, нормадан ауытқ у прогресивті жү йе тұ рғ ысынан позитивті деп мойындалуы мү мкін. Сонда норманың ө зі теріс қ ұ былыс ретінде қ аралады. Прогрессивті жү ріс – тұ рыстың кө пшілікті ү лгісі ретінде жинақ тала келе позитивті ауытқ улар бір – біріне таралып, соң ында кө пшілік мойындағ ан жаң а ә леуметтік норманың қ алыптасуына алып келеді.

Девиацияны екі аспекті де қ арастыруғ а болады: нормадан прогрессивті ауытқ уғ а шейін қ осатын кең тұ рғ ыдан жә не анти ә леуметтік жү ріс – тұ рыс ретіндегі тар мағ ынада.

Ә леуметтік ауытқ улар тү рлі аспектілерде ә р алуан ғ ылымдармен, атап айтқ анда, психология, медицина, педагогика, криненология тұ рғ ысында зерттеледі. Шынында да, егер социологияның пә ніне ә леуметтілік топтардың, тұ лғ алардың іс – ә рекетіне механизмдерінің жә не қ оғ амдық заң дылық тарының кө рінуі келсе, егер социология нақ ты қ оғ амдағ ы нақ ты қ ұ былыстарды зерттеуді, норманы ғ ана талдап, ал одан ауытқ уды шеттете алмайды.

Бір индивид ә леуметтік жү ріс – тұ рыста ауытқ иды, екінші біреулер тұ лғ алық ұ йымдасудағ ы нормадан психикалық ауытқ у қ ызық тырса, ал, социологтарды ең алдымен мә дени ауытқ улар, яғ ни ә леуметтік қ ауымдастық тың мә дениет нормаларынан ауытқ уы қ ызық тырады.

Девиантты мінез – қ ұ лық социологиясы девиацияны ерекше ә леуми детерминацияланғ ан процестерге ә леуми бағ ытталғ ан қ ұ рылымдалғ ан жү йе ретінде қ арады.

Ғ ылыми ә дебиетте ауытқ ымалы мінез – қ ұ лық ты тү сіндіруде тү рлі теоретикалық концепциялар қ арастырылғ ан. Оның ішінен девиантты мінез – қ ұ лық ты зерттеуге бағ ытталғ ан ү ш теоретика – методологиялық бағ ытты айтып кетуге болады. Бұ лар ә лемдік социология мен психологияда ө з дамуын тапты. Біріншіден, К.Маркс пен Ф. Энгельстің экономикалық детерменизмі мен ә леуметтік дау – дамайынан тұ ратын қ ұ рылымдық бағ ыт жә не Э.Дюркгеймнің ә леуметтік ыдырау мен аномиясы кіретін қ ұ рылымдық функционализм.

Ә леуметтік ауытқ у туралы марксистік теорияның ерекшелігі: біріншіден, қ арастырылатын шаралардың макро дең гейлігі; екіншіден, ә леуметтік ауытқ уғ а ә сер ететін революциялық, ол жекелеп алсақ қ ылмысқ а ә сер етеді. Бұ л жерде, қ оғ амдық жү йенің қ айта қ ұ рылуы мен ө ркендеуі ү шін мемлекеттік билік етуші қ ұ қ ығ ының кү штерден аластату болып табылады. Олар халқ ының кедейлер тұ ратын бө лігінде қ ылмысқ а деген ә сер етуші шараларын қ олданбайтын еді. Маркс пен Энгельс бұ зақ ылық тың негізгі факторларына ә леуметтік тең сіздікті, жұ мыскерлерді қ анауды жатқ ызады. Ал бұ лардың салдарынан келіп жұ мыссыздық, кедейлік, тө мен дең гейдегі білім мен тә рбиенің болатынын айтып кетеді.

Француз социологы Э.Дюркгеймнің ең бектері ө зінің терең дігі жә не ерекшелігімен байқ алады. Ө зінің фундаменталды монографиясы – «Қ оғ амдық ең бек бө лінісі туралы» атты ең бегінде ол адамгершілік механизмдерін саралайды: адамгершіліктік нормалардың мазмұ нына ә сер етуші факторларының даму бағ ыттарын Э.Дюркгеймнің басты жетістігінің бірі болып қ оғ амның ыдырауының кү йіне сараптамасы немесе «ө зін – ө зі ө лтіру» ең бегіндегі аномия табылады. Сол ә леуметтік ыдырауда Э.Дюркгейм кө птеген теріс қ оғ амдық ә рекеттердің тү п негізін қ арастырады.

Девиантты мінез – қ ұ лық ты зерттеудегі мә дени бағ ыттардың негізіне Р.Мертонның социо – мә дени аномиялық теориясы, Т.Селминнің мә дениет дау – дамайы теориясы маң ыз бола алады. Р.Мертон ө зінің мақ аласында ауытқ ымалы мінез – қ ұ лық мә селелеріне дюркгеймдік аномия концепциясын қ олданады. Р.Мертонның басты идеясы: девиацияның басты себебі болып қ ұ ндылық тар арасындағ ы қ арама – қ айшылық, оғ ан жету барысында қ оғ ам бағ ытталады. Р. Мертон индивидтің бес логикалық мү мкін болатын мінез – қ ұ лық ә дістерін кө рсетеді: конформизм, инновация, ритуализм, ретризм жә не бунт. Т. Селминнің мә дени дау – дамай теориясының мә ні мынада: ө мірге деген тү рлі кө зқ арас, ә дет, жү ріс – тұ рыс жә не ойлау стеоротипі, қ ұ ндылық тардың алуан тү рлілігі адамдардың ө зара тү сініктерін, басқ аның сезіміне ортақ тасуды қ иындатады, басқ а мә дениет ө кілдері тарапынан ашу – ыза шақ ыруы мү мкін. Жекелеген жағ дайларда қ оғ амда билік етуші қ ұ қ ығ ының жә не моральды нормалар тек жекелеген ә леуметтік топтар ү шін пайдалы бола алады, сондық тан олардың келіспеушілігі қ оғ амның екі дең гейіне де таралатын қ ұ ндылық тармен қ арсы бола алмайды.

Девиантты мінез – қ ұ лық ты зертеудегі кең істік жә не одан кейінгі социологиялық зерттеулердің ерекшелігі ә леуми – қ ұ рылымдық кө зқ арасын мең геру, экономикалық, ә леуми – класының жә не басқ а да қ айшылық тарғ а кө ң іл бө лу болып табылады. Отандық социологиялық ә дебиетке соң ғ ы он бес жылда ауытқ ымалы мінез – қ ұ лық ты зерттеудегі біраз мақ алалар мен публикацияларды кө руге болады. Ә сіресе, А. А. Габиани, С. Г.Климова, д. С. Голод, Я. И. Гилинский, Ю. Г. Корпухина сияқ ты ғ алымдардың ең бектеріндегі девиацияның ә леуметтік формаларын кө руге болады.

ТМД елдерінің социолог ғ алымдарының ең бектеріндегі қ олданбалы эмпирикалық сипаты девиантты мінез – қ ұ лық тың болу себебіне жә не мә ніне деген пә наралық талдау мү мкіндігін кө рсетеді: Отандық ә дебиетте ә леуметтік ауытқ удың болу себебіне деген ауқ ымды кө зқ арасын айтып кетуге болады жә не де девиациялық тү рлі формаларының ө зара тә уелділігін, қ ұ рылымын айтпауғ а болмайды.

Я. И. Глинский ө зінің ең бектерінде девианттық мінез – қ ұ лық ты материяның ө з еркімен жылжуының біртұ тас ә лемдік процесі ретінде қ арастырады. Оның кө зқ арасы бойынша норма мен паталогия – бейімделу формалары жә не де девиантты мінез – қ ұ лық тың тү рлі формаларының жазылуы емес, бірінің орнын бірі басуы арқ ылы кө рінеді.

Кө птеген Отандық ғ алымдардың ойы бойынша ауытқ ымалы мінез –қ ұ лық басты жағ дайда экономикалық байланыстармен байланысты. Ә рине, ә леуметтік ауытқ улар олардың жағ дайымен тікелей байланыста емес, бұ л жердегі байланыс кү рделірек жә не кө п жоспарлы. Бірақ оның болатындығ ын қ оғ ам дамуының барлық тарихы айтады.

Ж.Т.Тощенконың ойынша девиантты мінез – қ ұ лық тың басты детерминантының бірі болып бұ зылғ ан қ оғ амдық қ атынастар салдарынан ә леуметтік тең сіздіктердің болуы табылады. В.М.Когак жү ргізген ә леуметтік зерттеулер кө рсеткендей ең бек мазмұ ны мен қ ылмысты мінез – қ ұ лық арасында тығ ыз байланыс бар. Қ ылмыскерлер арасында жоғ ары ө ндірістік кваликациялы жұ мыскерлерге қ арағ анда алты есе аз екен.

Қ азақ станның ғ ылыми ә дебиетіне келетін болсақ, онда қ азақ стандық социологтар девиантты мінез – қ ұ лық мә селелерін айтарлық тай зерттей қ ойғ ан жоқ. Қ оғ ам дамуының осы заманғ ы этапында Қ азақ стандағ ы социологияның дамуына объективті ізденулер керек – ақ.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ә леуметтік бақ ылау жә не адамның деликвенттік мінез – қ ұ лығ ы.

2. Дезадаптивті мінез – қ ұ лық. Тұ лғ аны ресми қ адағ алау орындары.

3. Қ азіргі заманғ ы қ азақ стандық қ оғ амдағ ы девианттық ә рекеттің ерекшеліктері.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Тә ң ірбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Ә бсаттаров, Дә кенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

5.Фролов С. С. Основы социологии: Учебное пособие. – м.: Юрист. –1997.

6.Штампка П. Социология социальных отношений / Пер. с англ., под ред. В. А. Ядова. – м.: 1996.