Дәріс жоспары

1 Саясат ә леуметтануының мә ні, заң дары, категориялары

2 Қ оғ амның саяси жү йесі жә не функцияларының формалары

Дә ріс тезистері:

Саяси ә леуметтану – саясат пен саяси қ арым-қ атынастарды зерттейтін ә леуметтанудың саласы. Саяси ө нер халық ты бейбітшілік ішінде бірлікте ө мір сү руге ү йретеді; ал ө здері жалпылық ты (саяси ө нер) бейбітшілікте немесе соғ ыста ө мір сү руді ү йретеді.

Саяси социология – саясат пен саяси қ арым-қ атынастарды зерттейтін социологияның саласы. Оның пә ндік қ ұ рылымы жә не саясаттың социологиялық кө рінісін ежелгі грек ойшылдары Платон мен Аристотель анық тап кө рсетіп берген. Мемлекеттік социология теориясының негізі мен идеясының қ алыптасуына, жә не кейбір саяси ғ ылымдары принциптерінің – саяси социологиялық пә ндердің тө ркіндес жақ тарының қ алауына маң ызды ү лес қ осқ ан адам – Аристотель. Алғ ашқ ы саяси социология екі пә ннің проблематикасы мен тә сілін байланыстыратын ғ ылыми білім саласы ретінде кө рінеді. Саяси ә леуметтанушылар мен социологияның бағ дар тұ тқ ан политологтар саясатты заң сыз ә леуметтік институттар жә не ә леуметтік қ ұ рылым талдамасы перспективасында қ арастыруды ұ сынды. Олар зерттеудің қ ажет екендігіне назар аударды, мысалы, тек қ ана мемлекеттік формалар емес, саяси тә ртіп; сондай-ақ тек қ ана мемлекеттің сыртқ ы саясатын жә не олардың халық аралық саясат тө ң ірегіндегі байланысын ғ ана емес, халық тың қ арым-қ атынасын, халық аралық ортаның жағ дайын, аймақ тық жә не ғ аламдық мә селелердің де зерттелуін қ олдады. Саяси социологияның ең бір маң ызды мә селесі ретінде халық аралық қ атынастар социологиясы мен сыртқ ы саясат мә селелеріне тоқ талып ө тсек.

Платон мен Аристотельден бастап ғ алымдар барлығ ына талдау жасайтын, оның квинтэссенциясын шығ аратын тү сіндіру жү йесін, категориясын жә не принциптерін табуғ а тырысты.Қ азіргі кездегі батыс зерттеушілері, халық аралық қ арым-қ атынас – халық аралық қ арым-қ атынастағ ы жү йе – ол саяси бірлік арасындағ ы қ арым-қ атынас, мемлекет арасындағ ы қ арым-қ атынас кө ріністерінің ө зіне тә н қ ұ лығ ынан кө рінеді: мә селен, дипломат пен солдаттың қ ұ лығ ы – деп атап кө рсетті. «Екі жә не екі адам бір мү ше ретінде кө рінбейді ол жалпы кө ріністің ө кілі: елші ө з функцияларын орындауда ө зі жататын қ ауымның саяси ө кілі болады; солдат соғ ыс алаң ында соның атынан ө зіне ұ қ састарды ө лтіретін саяси бірлік қ ана»(Р.Арон). Соғ ыстың кө лең кесіне оралады дә лірек айтқ анда мемлекет арасындағ ы қ арым-қ атынас соғ ыс пен бейбітшіліктің баламасын ұ станды. Социологтардың ойынша жалғ асады дейді. Ғ алымдардың ойынша, олар бір ә мбебап мемлекет болып бірікпейінше осындай қ алып мақ саты – тіршілік етуі. Осы жерден қ арама-қ айшылық туады: саяси ө нер халық ты бейбітшілік ішінде бірлікте ө мір сү руге ү йретеді; ал ө здері жалпылық ты (саяси ө нер) бейбітшілікте немесе соғ ыста ө мір сү руді ү йретеді.

Саяси ә леуметтану. Адамдар туғ анынан саяси сауатты, саяси ө мірге бейімделіп тумайды. Олар біртіндеп, ө мір бойы саяси білімін кең ейтеді, толық тырады. Саяси мә дениеттің ү лгілері бір дә уірден екінші дә уірге мұ ра ретінде қ алып, соң ғ ы ұ рпақ алдың ғ ы ұ рпақ тың ү лгі-ө негесінен ү йреніп отырады. Мұ ндай процесті ғ ылыми тілде саяси ә леуметтену дейді. “Ә леуметтену” деген ұ ғ ымды ХІХ ғ. аяғ ында американдық ә леуметтанушысы Ф.Гидденс жә не француз ә леуметтанушысы ә рі психологы Г.Тар ғ ылыми айналымғ а енгізді. Олар ә леуметтену деп тұ лғ аның ә леуметтік ортағ а байланысты қ алыптасуын айтты.

ХХ ғ. 50-60 ж. осы ұ ғ ым негізінде, американдық ә леуметтанушылар мен саясаттанушылар “саяси ә леуметтену” деген ұ ғ ымды ойлап шығ арды. Г.Алмонд, С.Верба, Д.Истон ең бектерінде бұ л ұ ғ ым кең інен пайдаланылды. Олар бұ л ұ ғ ымғ а жеке адамдардың осы қ оғ амдағ ы саяси қ ұ ндылық тарды, қ алыптарды, ережелерді ө з бойына сің іріп, іс-ә рекетінде басшылық қ а алуын жатқ ызды. Ресей саясаттанушысы Е.Шестопал саяси ә леуметтену деп тұ лғ аның саяси санасы мен іс-ә рекетінің қ алыптасу, саяси рө лдеоді қ абылдау мен орындау, саяси белсенділік таныту процесінің барлық жиынтығ ын айтады. Саяси ә леуметтену ХХ ғ. 50 ж. кең інен кө терілді.

Саяси ә леуметтену процесі ү ш негізгі мә селені шешуге бағ ытталады:

І. Қ оғ амның жаң а мү шелеріне саяси мә дениеттің жә не саяси сананың негізгі элементтерін жеткізу.

ІІ. Қ оғ ам мү шелеріне қ ажетті саяси тә жірибе алуғ а, саяси іс-ә рекет етуге жә не шығ армашылық жасауына қ олайлы жағ дай жасау.

ІІІ. Саяси мә дениеттің элементтерін ө згерту.

Адамның саяси ә леуметтенуі ү здіксіз ө мір бойы жалғ асады.

Саяси ә леуметтену инстиуттарына мыналар жатады: отбасы, білім жү йесі, ақ парат қ ұ ралдары, мемлекет, партия, діни ұ йымдар жә не саяси оқ иғ алар. Саяси ә леуметтену ең алғ аш отбасынан басталады. Саяси ә леуметтенудің келесі кезең і – мектеп. Бұ л кезде жалпығ а бірдей негізгі саяси қ азыналар мен кө зқ арастарды оқ ушылар оқ ып біледі, алғ ашқ ы ә леуметтік тә жірибелер алады. Саяси ә леуметтенудің келесі кезең і 16-40 жас аралығ ы. 16 жастан адам сайлауғ а қ атыса бастайды, азамат атанады, іс-ә рекетіне толық жауап береді. Жастардың ә леуметтік мә ртебесі ө згереді.

Саяси ә леуметтенудің келесі кезең і 40-60 жас аралығ ы. Бұ л – адамның есейген шағ ы. Адамдардың саяси іс-ә рекетіне ө мір тә жірибесі, балалалры мен немерелерінің тұ рақ ты кө зқ арасы ә сер етеді. Ең соң ында зейнеткерлердің саяси ә леуметтенуі. Олардың кейбіреулері қ олдары босағ ан соң, саяси мә селелермен нақ ты айналыса бастайды. Саяси ә леуметтенуге ақ парат қ ұ ралдары кө п ық пал жасайды. Баспасө з, радио, теледидар, кино адамғ а тікелей ық пал етеді жә не саяси қ ұ ндылық тарғ а деген қ атынасын қ алыптастырады.

Ғ алымдар саяси ә леуметтенуді мынадай типтерге бө леді: ү йлесімді, гегмонистік, плюралистік, дау-жанжалдық. Саяси ә леуметтенудің ү йлесімді тү рі адам мен билік институттарының арасында қ олайлы психологиялық қ атынастар қ алыптасқ анда пайда болады. Мұ нда қ ұ қ ық тық тә ртіп орындарына, мемлекетке, ө зінің азаматтық міндеттеріне қ ұ рметпен қ арайды. Жеке адам мен билік органдары арасындағ ы сыйластық, туындағ ан мә селелерді ө зара келісім арқ ылы шешетін жағ дай қ алыптасады. Ал гегемонистік тү рі басқ а жү йелерге жат кө збен қ арап оларды жақ тырмайды.

Мұ ндай саяси ә леуметтену бір таптық, діннің немесе идеологияның негізінде қ алыптасады. Плюралистік тү ріне адам басқ а адамдардың қ ұ қ ығ ы мен еркіндігін, тең дігін мойындайды, қ ұ рметтейді. Мұ нда ө зінің бұ рынғ ы саяси кө зқ арасын ө згертіп, басқ а саяси қ ұ ндылық тарды басшылық қ а алу ә бден мү мкін. Ал, дау-жанжалдық тү рі топаралық кү рес, қ арама-қ айшы мү дделер негізінде қ аланады. Мысалы, Ауғ анстан елін алсақ, онда пұ штындар, ө збектер, тә жіктер жә не т.б.ә рқ айсысы ө з салтын, дә стү рін, ұ лттық қ ұ ндылық тарын жоғ ары қ ойып, ә ртү рлі тайпалардың бастары бірікпеуде. Соның негізінде ел ішінде кикілжің ә лі де жалғ асын табуда.

Сыртқ ы саясат жә не халық аралық қ атынастар

Халық аралық қ арым-қ атынасқ а жеткілікті тә уелсіз, ө здеріне деген толық сенімдері бар субъектілер ғ ана кіреді.Мә селен, Қ азақ стан ССР – ө зінің Сыртқ ы істер министрлігі бар мемлекет болды, бірақ ол ө з бетімен шешім қ абылдай алмады, барлық жоспарларды Одақ тың министрлігі бекітеді. Бү гін Қ азақ стан Республикасы – тә уелсіз мемлекет жә не ө з аумағ ында тұ ратын барлық халық тардың мү ддесін халық аралық арендада кө рсете алады.

Ә лемдік аренағ а Қ азақ станның барлық қ иыншылық тарды бұ зып ө туі, ең алдымен мемлекет басшысының сыртқ ы саяси қ ызметінің белсенді орындалуына байланысты. 1990 жылдан бастап осы кезең ішінде Қ Р Президенті ә лемнің ірі деген 138 елінде мемлекеттік, жеке жұ мыс бабы мен болды.

Қ азақ стан ұ лттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету мақ сатында, Ресей, АҚ Ш, Ұ лыбритания жағ ынан Қ азақ станның қ ауіпсіздігіне кепілдік беретін Будапешт меморандумына қ ол қ ойылуына қ ол жеткізді. Осындай кепілдік Франция жә не Қ ытай Халық мемлекеттерінен де алынды.

Қ азіргі кезде Қ азақ стан Республикасы 100 ә лем мемлекеттерінің бірі ретінде танылды жә не олармен белсенді дипломатиялық қ арым-қ атынас орнатқ ан, БҰ Ұ -ның жә не оның қ ұ рылымының толық қ ұ қ ығ ы бар жә не белсенді мү шесі.

Қ азақ станның жариялағ ан жә не кө пғ асырлық ә лемдік саясатта жү ргізген бағ ыты ө зінің сенімді нә тижесін кө рсетті.Бұ л жоспарда ерекше орын алатын нә рсе ретінде АҚ Ш-пен стратегиялық жә не демократиялық серіктестік, Жапониямен стратегиялық серіктестік жө ніндегі келісімдерді, «шанхай бестігі» жобасы тө ң ірегіндегі шекара маң ындағ ы сенімділік жө ніндегі келісімді, Ресей, Ө збекстан, Қ ырғ ызстан жә не Украина елдерімен достық жө ніндегі келісімдерді атап ө туге болады. Қ азақ стан мен Қ ХМ шекарасындағ ы демаркация жә не Ресей, Ө збекстан, Қ ырғ ызстан шекарасындағ ы делимитация мә селелері бойынша жұ мыстар жү ріп жатыр.

Қ азақ станның ұ лттық қ ауіпсіздігі жә не ә скери доктринасы жө ніндегі ә зірленген стратегиясы – ең алдымен, кө рші елдермен бейбіт қ арым-қ атынасты дамытуғ а, халық аралық мә селелердің мә дениетті тү рде шешілуіне, кү ш жә не қ ару-жарақ пайдалану ұ станымынан бас тартуғ а бағ ытталуы бейбітшілікке деген ұ мтылыстың анық дә лелі болды.

Он жыл ішінде Шығ ыс жә не Батыс Еуропа, Шығ ыс Араб, Ү ндіқ ытай, Корей жарты аралымен, Тү ркия, Иран жә не Пә кістан елдерімен туыстық қ арым-қ атынас жө нінде келісімге қ ол қ ойылды. Келісім осы аталғ ан елдермен экономикалық қ арым-қ атынаста табысты тү рде орындалып жатыр. Қ азақ стан мен германия арасында ұ зақ мерзімді жә не белсенді тү рде қ арым-қ атынас дамып келеді, сондай-ақ Балтық жә не Балтық жағ алауы елдерімен де қ атынас орнатылғ ан.

Қ азақ станның ірі ә лемдік қ аржы-экономика институттары – Еуропалық Бірлестік, ХВҚ, Халық аралық жә не Еуропа қ айта қ ұ ру жә не даму банкі, Азия банктерімен де қ арым – қ атынасы нығ айды.

Қ азақ станда кә сіпкерлердің Алматы инвестициялық саммиті мен форумы ө ткізілді, Қ Р Президенті жанындағ ы шетелдік инвесторлар кең есі белсенді іс жү ргізуде.

Халық аралық қ атынас жү йесінде халық аралық қ атынастардың мынадай тү рлері бар

· Саяси

· Экономикалық

· Ә скери – стратегиялық

· Мә дени

· Қ оғ амдық

· Идеологиялық

· Ғ ылыми-техникалық

Халық аралық қ атынастың ә р тү рі қ арым-қ атынастың тә сілін анық тайтын ә рқ илы формада жү реді: Мә селен, мемлекет арасындағ ы қ атынасар ө зін мынадай формада:

· Дипломатиялық

· Хаттамалық

· Қ ұ қ ық тық

· Насихат жә не сол сияқ ты қ атынастар тү рінде кө рсетеді.

Ө з кезегінде, экономикалық халық аралық қ атынастар мынадай формаларда:

· Сауда-саттық

· Қ аржылық

· Кооперативтік

· Ө ндірістік

Бұ л пә нді енгізген орыс социологы П.Сорокин (1889-1968жж). 1990 жылдан бастап КСРО-да, кейіннен басқ а республикаларда оқ ытылу басталды. Саясат ә леуметтану пә ні таптардың, мемлекеттердің, қ оғ амдық топтардың, партия мен кә сіби бірлестіктердің арасындағ ы саяси қ атынастарды зерттейді.

Саясат ә леуметтануы - саясаттың, қ оғ амдық ө мірдің барлық саласымен қ арым-қ атынаста бола отырып, ә леуметтік-саяси қ ажеттілік пен жеке тұ лғ алардың ә рекеті, қ оғ амдық ұ йым-қ озғ алыстардың ә рекеттесу процесін, байланыстық мә селелеріне араласады.

Оның категориялары (ұ ғ ымдары): қ оғ ам, саясат, билік, реформа, плюрализм, жеке тұ лғ а (лидер) т.б. Ә дістері: ә леуметтік-саяси оқ иғ алардың даму, ө згеру, ә серлі факторлардың мә селелерін зерттеу, сараптау. Мысалы бихевиористтік ә діс – адамдардың мінез-қ ұ лқ ын талдау кезінде топтардың ә леуметтік-саяси рольдерін зерттейді. Онда статистикалық деректер пайдалану, қ ұ жаттарды талдау, анкеталық сауал алу, диалог жү ргізу т.б. адамдарғ а деген сенім, консенсус, ә леуметтік психологияғ а ерекше мә н беру керек екендігін ескертеді.

Саяси ө мір мә селелері қ оғ амда бірінші орында. Себебі оның ілгерілеуі де, тоқ ырауы да мү мкін. Саяси ө мірдің мә ні – адамдардың билік жө ніндегі қ арым-қ атынастары, яғ ни басқ ару мен билік ық пал ететін салалардың барлығ ы да осында. Барлық қ ажеттілік екіге бө лінеді: табиғ и жә не рухани.

Ә леуметтануда саясат дегеніміз - адамдарды басқ ару қ ызметі, билік істеріне қ атысуы, ө кіметтің дұ рыс басқ ару жө ніндегі қ ызметі. Саясаттың ә леуметтік қ ызметтері – адамдарғ а жетекшілік ету, билік кө мегі, қ ажеттілігі мен ә леуметтік топтардың кө зқ арастарын ү ндестіру.

«Саяси қ атысу», «саяси мінез-қ ұ лық» ұ ғ ымы бір-бірімен байланысты. Қ оғ амның саяси ө мірінің басты қ ұ рамды элементі – саяси жү йе. Ал саяси режим – саяси жү йенің қ ызмет ету тә сілі.

Ә леуметтік-саяси ө мірдегі идеология - қ оғ амның дамуын дү ние туралы адамның рө лі мен білім жә не идеясы жү йесіндегі анық тайтын ілім. Идеология қ оғ амғ а тиімді адамдық жалпы адамдық бірліктің рухани билігі мен ү стемдігін кө рсетеді, қ оғ амның даму жә не қ ызмет етуін анық тайды. Ұ зақ уақ ыт мемлекеттік идеологияда дін жетекші орында болды, қ азір жеке тұ лғ алардың қ алыптасуында идеология дү ниетанымды, сенім мен сананы орнық тыруды, жеке тұ лғ алардың қ оғ амдық мінез-қ ұ лқ ын бағ ыттауды туғ ызды.

Жеке тұ лғ а ө зін-ө зі билеуші тұ лғ а, ө з жетегімен шығ ар жолды таң дайды. Адамдардың саяси мінез-қ ұ лқ ының типтері: