Ойылатын мәселелер

1. Мемлекеттік органдардан ақ паратқ а қ ол жетімділік
2. Мемлекеттік органдардың жабық тығ ы/ашық тығ ы
3. Ақ паратқ а еркін қ ол жеткізу конституциялық қ ұ қ ық тарының сақ талуы
4. Ақ паратқ а қ олжетімділікті қ амтамасыз ету жө ніндегі арнайы заң қ абылдау қ ажеттігі
5. Ашық тү рде қ ол жеткізуге болатын ақ парат
6. Жабық болуғ а тиіс ақ парат
7. Ақ парат ұ сыну тә сілдері
8. Ақ парат ұ сынуғ а жауапты тұ лғ алар
9. Ақ параттың пайдаланылуына жауапты тұ лғ алар
10. Қ оғ амның қ атысуы
11. Ақ паратқ а қ олжетімділік туралы заң кімге қ олданылуы тиіс
12. Ақ парат ұ сынудың ақ ылы /тегін болуы
13. Мемлекеттің ақ паратқ а қ олжетімділікті реттеу жө ніндегі функциялары
14. БАҚ рө лі
15. Ү ЕҰ рө лі
16. Азаматтар туралы ақ параты бар дерекқ орғ а қ олжетімділік. Бірың ғ ай ақ параттық жү йе
17. Қ оғ амдық маң ызы бар ақ парат
18. Ақ паратты қ орғ ау
19. Электрондық ү кімет
20. Осал топтардың мү дделері
21. Ақ паратқ а қ олжетімділікті қ амтамасыз етуде жаң а технологияларды пайдалану

Дә ріс №15 Нақ ты ә леуметтанулық зерттеу жү ргізудің ә дісі мен техникасы. Ақ параттарды ө ң деу ә дісі жә не олардың нә тижелерін талдау.

• Мақ саты: студенттерді нақ ты ә леуметтанулық зерттеу жү ргізудің ә дісі мен техникасымен таныстыру. Ақ параттарды ө ң деу ә дісін тү сіндіру. Оларғ а ә леуметтанулық зерттеулердің мә нін тү сіндіру.
• Дә ріс жоспары:

1. Нақ ты ә леуметтанулық зерттеу тү сінігі.

2. Ә леуметтік ақ парат жә не оның тү рлері.

3. Зерттеу бағ дарламасының қ ұ рылымы.

4. Іріктеу ә дісі жә не оның негізгі тү сініктері

• Дә ріс тезистері:

Социологиялық зерттеу - нақ ты теориялық жә не ә леуметтік проблемаларды шешу ү шін зерттелетін объекті жө нінде жаң а білім алуғ а мү мкіндік беретін теориялық жә не эмпирикалық рә сімдер жү йесі.

Социологиялық зерттеуде ғ ылыми қ ызметтің мынадай элементтері бар;

а) зерттеу объектісі - ә леуметтік шындық процестері мен қ ұ былысы;

ә) зерттеу субъектісі;

б) социологиялық зерттеу белгілі - бір мақ сатқ а жетуге жә не нақ ты міндеттерді шешуге бағ ытталғ ан;

в) міндетті шешу қ ұ ралдары - ә дістер, ұ йымдастыру іс-шаралары т.б бар

Социологиялы зерттеу тү рлері мыналарғ а байланысты:

1. Мақ саты жә не теориялық бағ дары. Мұ нда олар:

а) статистикалық; б) тә жірибелік; в) типологиялық; г) тарихи болуы мү мкін; д) кейбір таң дамалы оқ иғ аларды зертеу мақ сатында жү ргізілуі мү мкін (монографиялық сипаттама).

2. Социологиялық зерттеудің екінші бір тү рлері; материалды таң дау ә дісі. Мұ нда олар; а) барлау (сынау, пилотажды, зондажды) б) сипаттамалық (сарапшылардың сауалнамасы, мақ саты сипаттама, объекті туралы тү сінік); в) талдамалық (себептік байланыстарды сипаттау жә не анық тау) болуы мү мкін.

Барлау арқ ылы зерттеу - нақ ты - социологиялық зерттеудің ең бір қ арапайым тү рі; ол шағ ын зерттелетін жиынтық ты қ амтиды жә не ық шамдалғ ан бағ дарлар мен кө лемі бойынша сығ ымдалғ ан қ ұ ралдарғ а (сауалнама, бланк - интервью, сауалнама парағ ы жә не басқ алары) негізделеді. Барлау арқ ылы зерттеудің бір тү рі - экспресс - сауалнама.

Сипаттамалық зерттеу нақ ты - социологиялық зерттеудің кү рделірек тү рі; ол зерттелетін қ ұ былыс, оның қ ұ рылымдық элементтері туралы салыстырмалы тү рде тұ тастай тү сінік беретін эмпирикалық мә ліметтер алуды кө здейді.

Талдама зертеу - социологиялық талдаудың ең кү рделі тү рі, ол зерттелетін қ ұ былыстың қ ұ рылымдық элементтерін сипаттап қ ана қ оюды мақ сат тұ тпайды, сонымен бірге оның негізінде жатқ ан себептерді анық тауды мақ сат етеді; бұ л зертеу айрық ша тә жірибелік маң ызғ а ие болады.

3. Ү шінші тү рі зерттеудің динамикасы мен статистикасынан анық талады: а) бір жолғ ы, нү ктелік; б) қ айталама, оның арасында панельді деп аталатындар - сол бір топ, сұ рақ тар, бағ дарламалар жә не ә дістемелер белгілі - бір уақ ыт арқ ылы; в) лонгитюдті (объектіні ұ зақ уақ ыт кезең - кезең мен бақ ылау).

Нақ ты социологиялық зерттеу арнайы қ ұ жатқ а - социологиялық зерттеу бағ дарламасына сә йкес жү ргізіледі.

Бағ дарлама - кезең - кезең мен бағ дарламалаудан жә не ғ ылыми - тә жірибелік зертеу қ ызметі рә сімдерінің ережесінен тұ ратын зерттеу жобасының жалпы тұ жырымдамасын жазу.

Бағ дарлама мыналарды тү сіну мен білуді кө рсетеді:

1. Не істеу керек.

2. Ойлағ ан нә рселерді немен орындау керек.

3. Ойлағ андарды қ алай орындау керек.

Бағ дарламаның функциялары:

1. Теориялық - ә дістемелік функция, ол ғ ылыми проблеманы анық тауғ а жә не оны шешу ү шін негіз дайындауғ а мү мкіндік береді.

2. Ә дістемелік функция, ол деректерді жинау тә сілдерін белгілеуге жә не кү тілетін нә тижелерді сипаттауғ а,

сондай-ақ зерттелетін жиынтық ты анық тауғ а, қ ажетті қ ұ ралдарды сипаттауғ а жә не бастапқ ы ақ параттарды компьютерде ө ң деудің логикалық схемасын дайындауғ а мү мкіндік береді.

3. Ұ йымдастыру, ол зерттеушінің қ ызметін жұ мыстың барлық кезең інде жоспарлауғ а мү мкіндік береді.

Оны жасауғ а кірісуден бұ рын мыналарды істеу қ ажет:

1. Зерттеуге жататын жағ дайғ а диагностика жасау (мысалы, қ азіргі заманғ ы орта мектептің жай - кү йі зерттеледі).

2. Проблематизация жү ргізу - дә л осы сә ттегі нақ ты шешілетінді анық тау (кадр қ ұ рамы, оқ ушыларды мектеп партасына қ айтару).

3. Кейіннен шешу қ ажет болатын негізгі мә селерді белгілеу.

4. Егер тапсырыс беруші бар болса, алдын - ала зерттеудің мақ сатын, мерзімін келісу.

5. Есеп беру формасын анық тау.

6. Зертеу тақ ырыбын тұ жырымдау.

Зерттеу тақ ырыбы - проблемалардың ішіне кіру, зерттеу мақ саты ретінде қ ойылатын контурды белгілеу, қ андайда бір шешім қ абылдау ү шін ө зінің бағ ыты болуы керек.

Ә деттегідей, жиналғ ан ақ парат қ андай да бір проблеманы шешуге бағ ытталады. Проблема - адамдардың қ андай да бір ә рекет жасауғ а қ ажеттілігі туралы білімі мен осы ә рекеттерді іске асыру жолдарын, қ ұ ралдарымен ә дістерін білмеуі арасындағ ы қ арама - қ айшылық.

Проблеманы тұ жырымдау кезінде мынадай жағ дайлар туындайды: жалғ ан проблема қ ою немесе проблеманы тым ө сіріп жіберу қ аупі. Сондай-ақ бір социологиялық зерттеу шегінде бірнеше проблеманы белгілеуде дұ рыс емес.

Проблеманы қ ою процесінде мынадай екі негізгі рә сім бө ліп кө рсетіледі:

1.Проблемалық ахуалды пайымдау;

2. Проблемены тұ жырымдау (ә зірлеу)

Проблемалық ахуал – бұ л ә леуметтік шындық та ө мір сү ретін қ арама-қ айшылылық, осы сә тте анық емес мә селелерді шешу тә сілдері (алгоритм).

Проблемалық ахуалды алдын – ала талдау:

а) сырттай бақ ылау;

б) проблемалық ахуал қ атысушыларымен еркін интервью;

в) қ ұ жаттарды, оның ішінде ведомоствалық қ ұ жаттарды, алдың ғ ы социологиялық зерттеулер нә тижелерін талдау;

г) сарапшылармен (мысалы, Білім министрлігінің қ ызметкерлерімен) еркін интервью.

Тұ жырымдалғ ан проблема проблемалық ахуалды пайымдаудың нә тижесі болып табылады.

1. Проблема нақ ты сұ рақ тар немесе қ ойылым тү рінде тұ жырымдалады. Сұ рақ: Осындай жә не басқ а қ ұ былыстардың себептері қ андай?

Қ ойылымы: осының жә не осының шешу тә сілдерін табу. Факторлардың осы тобын тү сіндіретін ү лгіні жасайды.

Проблема қ андай да бір ә леуметтік қ ұ былыстан алынса, яғ ни зерттеу объектісі мен пә нін анық тау арқ ылы алынса, болжанатын болып табылады.

Зерттеу объектісі – танымдық қ ызмет бағ ытталғ ан проблемалық ахуалдың тікелей тасымалдаушысы ретінде ә рекет ететін ә леуметтік шындық қ ұ былысы немесе аясы.

Социологиялық зерттеуді табысты жү ргізу ү шін зерттеу мә нін дұ рыс анық таудың маң ызы зор.

Зерттеу мә ні ретінде зерттеуге тұ ратын объектінің жақ тары, сондай-ақ ә леуметтік проблеманы, онда жасырынып тұ рғ ан қ арама – қ айшылық тарды барынша толығ ырақ бейнелейтін объектінің қ асиеттері алғ а шығ ады.

Проблеманы, социологиялық зерттеудің объектісі мен мә нін анық таумен қ атар міндетті рә сімдерге гипотезаны тұ жырымдау да жатады. Гипотеза – қ андай да бір фактіні, қ ұ былыстар мен процестерді тү сіндіру ү шін жасалатын ғ ылыми болжамдар. Ғ ылыми гипотеза зерттелетін объектіні алдын-ала талдау нә тижесінде тұ жырымдалуы мү мкін.

Анық талғ ан зерттеу объектісі сандық жағ ынан ү лкен жә не зерттеу объектісін қ ұ райтын барлық адамдардың сауалнамасы, кү рделілігі, ауқ ымдылығ ы, қ ымбаттығ ы жағ ынан тиімсіз болуы мү мкін. Сондық тан социологтар объектіден зерттелетін жиынтық алынатын «іріктеу» операциясын жү ргізеді. Бағ дарламада бұ л операция кейіннен жеке қ ұ жатқ а бө ліне отырып іріктеу жобасының сипаттамасында кө рсетіледі.

Басты жә не репрезентативті іріктеулер бө ліп кө рсетіледі.

Басты - осы зерттеуге «қ ажет», қ ажетті адамдардың барша жиынтығ ы. Мысалы, зерттеу ө ткізілетін қ андай да бір мекеме, қ ала жә не с.с-лар қ ызметкерлерінің барлық 100%. Бұ лайша қ амту шындық қ а жанаспайды ә рі қ ымбатқ а тү седі, сондық тан репрезантативті іріктеуге жү гінуге тура келеді – басты іріктеуге сә йкес келетін ө лшемдер бойынша зерттелетін қ ұ рамның осы немесе басқ а ө кілдіктері.

Іріктеуді анық тау – социологиялық зерттеу кезіндегі бірден-бір кү рделі сә ттердің бірі (жұ мыс гипотезасын ә зірлеумен қ атар), ө йткені ол объектінің бү кіл элементінің ерекшеліктері мен ара қ атынастарын қ атаң кө рсетуі тиіс.

Іріктелген жиынтық – берілген ережеге сә йкес қ атаң іріктеліп алынғ ан басты жиынтық элементтерінің белгілі – бір саны. Зерттеуге жататын (сауалнама, интервью алу жә не с.с) іріктелген жиынтық тың элементтері (респонденттер, талданатын қ ұ жаттар жә не с.с) талдау бірлігі болып табылады. Олар жекелеген адамдар да, сол сияқ ты тұ тас топтар да (студенттік), жұ мыс ұ жымдары да болуы мү мкін. Ең бірінші кезекте барлық топқ а тә н элементтер іріктеу бірліктері деп аталады. Осы ә дісті негізінен механикалық іріктеме деп атайды. Мұ ндай іріктеме кезінде іріктеу 10, 20, 50 жә не т.б адам арқ ылы жү ргізілуі мү мкін. Ірітілетіндер арасындағ ы аралық іріктеу қ адамдары (таң дау қ адамдары) деп аталады.

Іріктеме мақ сатты болуы да мү мкін, мұ нда зерттеуші адамдарды топты зерттеудің қ ойылғ ан мақ саттарына орай сауалнама ү шін іріктеп алады. Кездейсоқ іріктеу - халық қ ұ рылымының ә рбір элементі оғ ан біркелкі ық тималдық пен қ осылуы мү мкін. Ә рине, іріктеу кө лемі репрезентация қ ателігіне ә сер етеді. Іріктеу шамасы қ аншалық ты кө п болса, ық тимал қ ателесу соншалық ты аз болады. Ү лкен іріктеумен сауалнама жү ргізу ө те қ ымбатқ а тү седі, мамандардың дә лелдеуінше, басты жиынтық тың 10%-ін іріктеме жиынтық қ а қ осу іс жү зінде ө зін-ө зі ақ тағ ан. Мұ ндайда респонденттердің (ағ ылш. Response – жауап) саны 2-2, 5 мың адамнан аспауы тиіс. Телефонмен сауалнама жү ргізу кезінде миллион тұ рғ ыны бар қ алада 300 адамғ а сауалнама жү ргізсе жеткілікті. Шағ ындау қ алаларда іріктеме кө лемі 150-200 адам болса да болады.

Басты жиынтық тың сипаттамасынан анық ауытқ улардан қ ашқ ан жө н. Мұ ндай жағ дайда зерттеу нә тижелері жалғ ан болуы мү мкін.

Социологиялық зерттеу жү ргізуде ұ ғ ымдық аппараттарды, яғ ни зерттеу тілін ә зірлеудің маң ызы зор. Мұ ндайда маң ызды ерекшеліктер негізгі ұ ғ ымдарда тү сіндіру рә сімі болып табылады, осы ұ ғ ымдар арқ ылы олар оның мазмұ ның сипаттай алатын қ ұ рамдас бө ліктерге бө лшектенеді.

Ғ ылыми талдау жә не теориялық бағ алау нә тижелері, ә детте, жинақ талады жә не ғ ылыми есепте баяндалады. Мұ нда алынғ ан зерттеу нә тижелерінің мә ніне теория мен практиканы ары қ арай дамыту ү шін бағ а беріледі.

Социологиялық зерттеу ә дістері.

Социологияның ө з саласында ә р тү рлі тұ рғ ыдан пайдаланылатын сан алуан ә дістері бар. Олардың бір бө лігі этнографиядан, статистикадан, психологиядан алынғ ан, кө пшілігі социологиялық танымдық іздестіру қ ұ ралының сипатын дарытқ ан.

Эмпирикалық ақ паратты жинау мынадай ә дістер арқ ылы жү ргізіледі: қ ұ жаттарды талдау, бақ ылау, тә жірибе жасау, сауалнама жү ргізу (ауызша - интервью, жазбаша –сауалнама беру, сараптамалық – қ ұ зыретті тұ лғ аларғ а сауалнама жү ргізу).

Осы ә дістердің сипаттамасына қ ысқ аша тоқ тала кетейік.

Қ ұ жаттарды талдау. Қ ұ жат - мә тінді, таспада, дискте белгіленген ақ паратты беру жә не сақ тау ү шін арнайы жасалғ ан зат.

Қ ұ жат тү рлерінің жіктемесі:

Қ ұ жаттарды талдау кезінде ресми қ ұ жардың ресми емес қ ұ жаттарғ а қ арағ анда барынша шынайы; жеке қ ұ жаттардың, жеке емес қ ұ жаттарғ а қ арағ анда сенімді, бастапқ ының қ осалқ ығ а қ арағ анда сенімді екендігін есте сақ талғ аны жө н.

Қ ұ жаттарды талдау ә дістері былайша бө лінеді: дә стү рлі (мұ нда: жалпы жә не арнайы) жә не қ алыпқ а келтірілген (мұ нда: контент- талдау, жаднама – сұ рақ нама).

Дә стү рлі талдау ретінде «қ ұ жатты белгілі бір тұ рғ ыда айтылғ ан мә ліметтерді тү сіндіруге бағ ытталғ ан зерттеушілер ә рбір нақ ты жағ дайда қ абылдағ ан барлық ақ ыл-ой операциялары тү сініледі... іс жү зінде бұ л қ ұ жаттың мазмұ нын тү сіндірудің, оны талқ ылаудың ө зі».

Қ алыпқ а келтірілген ә діс - сапалы ақ паратты сандық кө рсеткіштерге (қ анша, уақ ыттың қ андай кезең іне) аудару, мұ нда – контент-талдау – мә тіндік ақ паратты (газет, хат), фонетикалық ақ паратты (TV жә не радио хабарлары) сандық кө рсеткіштерге аудару.

Мә тін мазмұ нына контент-талдау немесе ғ ылыми талдау пайда болғ ан кезден бастап мә тіндік газет материалдарын зерттеу ү шін пайдаланылады. Қ азіргі кезде оның ерекшеліктерінің бірі мынада, ол бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын зерттеу кезінде жиі қ олданылады. Сонымен бірге ол қ ұ жаттарды: есептердің кез келген тү рін, жиналыс, конференция, ү кіметаралық келіссө здер, келісімдер хаттамаларын талдау кезінде де қ олданылады. Осы ә дісті ә р тү рлі арнайы қ ызметтер жиі қ олданады: ең қ ұ пия ақ параттың 80% соның кө мегімен алынады.

Мә тін жә не оның мазмұ ны - контент талдаудағ ы басты нә рселер. Зерттеуші мә тінді фактілерімен, оқ иғ алармен, осы мә тіннің материалдарын іріктеу принциптерін анық тайтын позиция, мү дде, ұ станымдар тұ рғ ысынан анық тайтыннан басқ а мә тінді сө з етіліп отырғ ан қ арым –қ атынастармен байланысын, негізінен неге ерекше назар аударылғ анын, жаң ылтпашта не жайында айтылғ анын анық тайды.

Контент – талдау рә сімі талдау мә нін анық таудан (социологиялық зерттеу мақ саттарына сә йкес), мә тіндік ақ параттан талдау санатын – талдаудың мағ ыналық бірлігін (талдау бірлігі – автордың сө зімен, пікірімен айтылғ ан мә тіннің бө лігі) анық таудан тұ рады. Содан кейін талдау санатын қ олдануды есептеу жү реді. Есептеу бірлігі - мә тінде осы немесе басқ а мағ ыналық бірліктің кездесуі (жиілігі) тұ рақ тылығ ы; ақ парат кө лемін белгілеу (мә тінің алаң ы, абзацтар, жолдардың саны, эфирдегі уақ ыты жә не с.с.). маман жариялау шрифтіне, газет бетіндегі орнына немесе теле жә не радио жаң алық тардағ ы орнына, материалғ а берілетін тональдылық қ а жә не т.б назар аударады.

Бақ ылау – оқ иғ а куә герінің оқ иғ а ө тіп жатқ ан кездегі оқ иғ аны тікелей тіркеу ә дісі.Ол статистика ә лсіз, бастапқ ы таным пункті ретінде бағ дарламаны жасау кезең інде; индивид пен топтардың сө йлесу, мінез-қ ұ лық формаларын зерттеу кезінде қ олданылады. Мамандар бақ ылаудың мынадай тү рлерін бө ліп кө рсетеді: бақ ылау зерттеушілердің зерттелетін оқ иғ ағ а араласпауынсыз жү зеге асырылғ ан кездегі қ алыпқ а келтірілген жә не қ алыпқ а келтірілмеген, қ осылғ ан (мысалы, социолог митингтің қ атысушысы болады) жә не қ осылмағ ан. Табиғ и ортада, табиғ и жағ дайда жә не лабораторияда (мысалы, ә леуметтік – психологиялық тә жірибелерде) жү ретін далалық бақ ылау да кездеседі.

Социологиялық ақ паратты жинаудың ең бір ерекше жә не қ иын игерілетін ә дістерін эксперимент жатады. Эксперимент - `experimentum деген латын сө зінен шық қ ан - сынам, тә жірибе) бақ ыланатын жә не басқ арылатын жағ дайларда жаң а білім алудың ғ ылыми ә дісі. Табиғ и (далалық, лабораториялық) жә не ойша (ү лгілік) тү рлері бө ліп кө рсетіледі.

Социологияда табиғ и эксперименттерді пайдалану адамдардан тұ ратын ә леуметтік зерттеу объектілерінің табиғ атымен жә не зерттеушіден объектіге «зиян келтірмеу» деген моральдық норманы сақ тауын талап етумен шектелген. Сондық тан кө пшілік табиғ и социологиялық эксперименттер шағ ын топтарда ө ткізіледі. Жә не ә детте ә леуметтік - психологиялық экспериментпен кө птеген ұ қ састық тары болады.

Ойша социологиялық эксперименттер барынша кең таралғ ан, мә ні бойын олар статистикалық талдау ә дістері қ олданылатын ә рбір ірі социологиялық зерттеуге қ атысады, жә не ә леуметтік процестерде компьютерде ү лгіге келтіру кезінде негізгі болып табылады. Мұ ндайда барынша тиімдісі объекті ө лшемінің бір бө лігі қ алыпқ а келтірілген, ал басқ асы қ алыпқ а келтірілген жә не формальды бө лігі диалогтық режимде ө зара ә рекет ететін тұ жырымдама, сценарийлер, адамның қ ұ ндылық бағ дарлары тү рінде ұ сынылғ ан ү лгілеудің адам – машина жү йесі болып табылады. Ү лгілік эксперименттер табиғ и ә леуметтік эксперименттің стратегиясын барынша нақ ты анық тауғ а мү мкіндік береді, бірақ оны ауыстыра алмайды.

Дә лелдеменің логикалық қ ұ рылымы бойынша гипотеза сызық тық жә не паралельді болып бө лінеді. Сызық тық эксперимент талдауғ а бір ғ ана топ тартылуымен ерекшеленеді. Паралельді экспериментте бір мезгілде екі топ қ атысады: бақ ылау жә не экспериментті.

Осылайша, социологиялық зерттеулердің нақ ты ә дістерін пайдалану зерттеудің жағ дайына, орны мен уақ ытына, мақ саты мен міндетіне, сондай-ақ оның тү ріне байланысты болады.

Социологиялық сауалнама - социологиялық ақ парат алудың негізгі ә дісі.

Сауалнама социологиялық деректерді сұ рақ – жауап ә дісімен жинауды білдіреді, мұ нда ақ парат кө зіне адамдардың ауызекі хабарлары жатады жатады.

Сауалнамалар, егер олардың қ оғ амдық пікірді зерттеудің ғ ылыми ә дісі формасын алғ ан сә тті есептейтін болсақ, ол ү ш жылдық даму жолынан ө тті. XVII ғ асырдың ортасында-ақ француз математигі Б. Паскальдің жә не кейіннен итальян оқ ымыстысы И. Бернуллидің і кү ш салуымен кө пшілік сауалнамаларда іріктеу теориясы сү йенетін ү лкен сандар жә не ық тимал есептеулер заң ы тұ жырымдалды.

1660 жылы қ ос ағ ылшын Дис. Граунт пен У. Петидің ынтымақ тасуымен жаң а зерттеу саласын қ ұ ру аяқ талды, олар оны «саяси арифметика» деп аталады, кейіннен ол «статистика» жә не «социология» деп аталады.

Қ азіргі кезде бұ л ә діс бастапқ ы ақ паратты жинаудың барынша кең таралғ ан ә дісі, яғ ни «алғ ашқ ы қ олдан алынғ ан» ақ парат ә дісі болып отыр. Осы ә дісті қ олдану ө нері нені сұ рауды, қ алай сұ рауды, сұ рақ ты қ алайша қ оюды жә не алынғ ан жауапқ а сенуге болатынына қ алайша кө з жеткізуге болатынын білуден тұ рады. Мә селе осындай ә діспен респонденттерден алынғ ан ақ параттың зерттелетін ақ иқ атты тек олардың санасында «ұ йғ арылғ ан» тү рде ғ ана кө рсететінінде болып отыр. Сондық тан зерттеу мә ні болып табылатын объективті ақ иқ ат пен адамдардың мінез-қ ұ лық тары, оқ иғ алар мен қ ұ былыстар туралы фактілері туралы пікірлерін кө рсететін деректер арасында тең дік белгісін қ оюғ а болмайды. Бұ дан ә леуметтік тә жірибенің адамдар санасында ә р тү рлі жағ ы бейнелену процесінің ерекшелігіне байланысты сауалнама ә дісі арқ ылы алынғ ан ақ параттың бұ рмалануы мумкін екендігін ә рқ ашан ескеру керек екендігі аң ғ арылады.

Сауалнама нұ сқ алары (байланысу формалары бойынша):

1.Жеке немесе жанама тү рде (таралатын, почталық, телефон, баспасө з арқ ылы).

2.Жеке немесе топтық.

3.Еркін немесе қ алыпқ а келтірілген, шоғ ырландырылғ ан (бағ ытталғ ан).

4.Ауызша немесе жазбаша.

5.Тұ тас немесе іріктеме.

6.Тұ рғ ылық ты жері немесе жұ мысы бойынша, уақ ытша мақ сатты аудитория.

Сұ рақ тарды жіктеу

Бақ ылағ ыш сұ рақ қ оюғ а да болады (тапсырма: негізгі сұ рақ тарғ а берілген жауаптардың дұ рыстығ ын тексеру, бақ ылау сұ рақ тарының арасында 3-4 аралық сұ рақ тұ руы мү мкін): Сіз ө з жұ мысың ызғ а қ аншалық ты дә режеде қ анағ аттанасыз? Сіз басқ а жұ мысқ а ауысуды қ алар ма едің із? (бақ ылау).

Мынадай да тү рі кездеседі: сұ рақ -қ ақ пан (тапсырма: респонденттер жауаптарының шынайылығ ын, дұ рыстығ ын тексеру): Сізге Ф. Косттың «Ө ркениеттің опат болуы» кітабы ұ нады ма? (авторы, атауы ойдан шығ арылғ ан).

Зерттеу бағ дарламасында тұ жырымдалғ ан сұ рақ тар таратылуы бастапқ ы социологиялық ақ паратты, анкетаны алуғ а мү мкіндік беретін арнайы қ ұ жатқ а салынады.

Анкетаның композициясы.

Анкета (enquete деген француз сө зінен шық қ ан - зерттеу) – ө зіндік ерекшелігі бойынша респондентпен ә ң гімелесу сценарийі, бұ л осы ә ң гіменің тікелей (интервью) немесе сырттай (анкета тарату) болуына байланыссыз болады.

Анкета ү ш бө лімнен тұ рады: кіріспе бө лім, негізгі (мазмұ нды бө лім) бө лім жә не ә леуметтік – демографиялық бө лім.

Кіріспе, ә детте, респондентке қ ысқ аша хабарласудан тұ рады; «Сіздің сауалнамағ а қ атысуың ызды ө тінеміз. Сізге сұ рақ ты оқ ып шығ ып, ө зің іздің пікірлерің ізге сә йкес келетін жауаптың реттік номерін шең бермен қ оршауың ыз немесе ө з жауабың ызды бос жолғ а жазуың ызғ а қ ажет. Нә тижелер компьютерде ө ң деледі, сондық тан анкетада фамилияны кө рсетудің қ ажеті жоқ. Сұ рақ тардың бірде-біреуін жауапсыз қ алдырмауың ызды сұ раймыз. Қ атысқ аның ыз ү шін алғ ыс айтамыз».

Кіріспе бө лімде сондай-ақ мынадай ә ң гімені бастайтын, оғ ан ә ң гімелесуші респондентті жетелейтін «жетелегіш» - сұ рақ тар да орналасады. Олардың міндеті – респондентті қ ызық тыру, талқ ыланатын проблемағ а енгізу.

Барынша кү рделірек, талдауды, ойлануды, жадын жаң ғ ыртуды талап ететін сұ рақ тар анкетаның ортасына орналастырылады (негізгі бө лім). Мұ нда ә рбір сұ рақ тың сапасын мұ қ ият талдау қ ажет:

а) не туралы сұ рауды;

ә) неліктен тап осыны;

б) қ андай формада;

Ә рбір сұ рақ бойынша мынаны ескеру керек: сұ рақ зерттеу тақ ырыбына «жұ мыс істей ме?». Сұ рақ сауал қ ойылып отырғ ан адамғ а зерттеуші кө здегендей мағ ынада ұ ғ ыныла ма? Сұ рақ «тө теннен» болып табылмай ма? Оң жә не теріс позициялары тепе-тең дігі сақ талғ ан ба? Сұ ралатын адамғ а теріс эмоция тудырмай ма? (Ө зіндік сезіміне ә сер етеді, интимдік жақ тарына кіреді, ә р тү рлі қ ауіптену сезімін тудырады т.б.)

Сондай-ақ сұ рақ тарды орналастыру принциптерінің сақ талуына да назар аударылады (байланысы, кү рделі, қ арапайым, салмақ тү сіретін). Бір сарындылық сезімін шақ ыратын біркелкі сұ рақ тар жинақ талып қ алғ ан жоқ па? Анкетаның кө лемі респондент пікірін айта алатындай жә не жалық пайтындай болуы керек, тә жірибе кө рсеткендей ең оң тайлы жұ мыс мерзім 20-30 мин болады.

Анкетаның ү шінші бө лімі ә леуметтік демографиялық («паспортичка»). Бұ л сұ ралатын адамның объективті жағ дайы мен мә ртебесі туралы сұ рақ тар блогы. Мұ ндай мынадай сұ рақ тар қ ойылады:

11. Сіздің жынысың ыз:

11.1. Ер 11.2. Ә йел

12. Сіздің жасың ыз:

12.1. 18 жасқ а дейін 12.2. 21 жасқ а дейін жә не т.б.

13. Сіздің білімің із:

13.1. Орташа 13.2. Жоғ ары 13.3. Жартылай жоғ ары

14. Сіздің кә сібің із: (осындай схемада респонденттердің ық тимал кә сібі аталады).

Қ орытындыда жұ мысқ а (анкетағ а) қ атысқ аны ү шін тағ ы да алғ ыс айту қ абылданғ ан.

Анкета жү ргізу – кең тарағ ан социологиялық ә дістің бірі, бұ л - сауалнаманың жазбаша тү рі. Социологиялық тә жірибеде ауызша сауалнама тү рі – интервью қ олданылады.

Социологиялық зерттеудегі интервью.

Интервью (ағ ылш. Interview – ә ң гімелесу) – респондентпен тікелей диалог арқ ылы ақ парат алу ә дісі, мұ ның мақ саты социологиялық зерттеу бағ дарламасында кө зделген сұ рақ тарғ а жауап алу болып табылады.

4. Қ алыпқ а тү спеген интервью – белгілі-бір тақ ырыпта еркін диалог, мұ нда сұ рақ тар (ашық) сө йлесу контекстінде қ ұ рылады жә не жауаптарды белгілеу формасы стандартталмағ ан. Ең алдымен, бұ л жалпы бағ дарлама бойынша сұ рақ тарды қ атаң жіктемеген ә ң гімелесу. Мұ ндай ә ң гімелесулер ұ зағ ырақ (3 сағ атқ а дейін), зондажды, тексеру ретінде пайдаланылады.

5. Жартылай қ алыпта интервью – диалог барысында тақ ырып бойынша бұ рын ә зірленген жә не қ осымша сұ рақ тар қ ойылады. Мұ ндай тү рдегі интервью зерттелетін ақ иқ аттың қ ұ рылымына терең ірек бойлауы, зерттелетін топтардың сипаттамаларындағ ы ұ сақ айырмашылық тарды анық тау мү мкін.

6. Қ алыпқ а тү сірілген интервью – сұ рақ тар «жабық» сұ рақ тар (анкета – интервью) карточкасын пайдалана отырып, сұ рақ тарды қ оюдың қ ұ рылымдары мен тә ртібін ө згертуге жол берілместен бұ рын дайындалғ ан сұ рақ тамалар бойынша қ ойылады.

Ө ткізілу рә сімі бойынша интервью мыналарғ а бө лінеді:

а) бір ғ ана респондентпен бір ғ ана мә селе бойынша белгілі бір уақ ыт аралығ ында панельдік – кө п сатылы интервью алу. Мақ сат – проблеманың даму динамикасын зерттеу;

ә) топтық;

б) бағ ытталмағ ан.

Зерттеуші мен респондент арасындағ ы сұ қ баттасу тә сілі бойынша интервью нақ ты – «бетпе-бет» жә не жасырын - телефондық (10-15 мин) сө йлесуге бө лінеді.

Интервьюдегі сұ рақ тарды тұ жырымдау ережесі, сабақ тастығ ы жай жә не кү рделі, негізгі жә не бақ ылау сұ рақ тары іс жү зінде анкетадағ ы сауалнама мен бірдей десе де болады, бірақ сонымен қ атар интервью ақ уалды ескере отырып, негізгі сұ рақ ты дамытуда белсенді пайдаланылады, арандатпа сұ рақ тарғ а жол береді (мысалы, жауаптың шынайылығ ына немесе оның толық тығ ына кү мә н келтіру), сұ ралатын адамның тұ жырымдалуын нақ тылауғ а мү мкіндік береді, интервьюер жауаптың анық тылығ ына қ ол жеткізе отырып қ айталап сұ райды (мысалы, «Неліктен сіз дә л осылай ойлайсыз? Сіз мұ ндай тұ жырымғ а қ алайша келдің із? жә не с.с). Интервьюдің барысында қ ажет болғ ан жағ дайда тікелей жә не жанама сұ рақ тарды қ оя отырып респонденттің жадын жаң ғ ыртуғ а, ө ткенін есіне тү сіруіне жағ дай жасауғ а болады.

Мамандар интервью мен анкета тарату арасындағ ы айырмашылық ты атап кө рсетеді, бұ л айырмашылық алынатын мә ліметтердің терең інде жатыр. Социолог анкетаның кө мегімен, ең алдымен, пікірлердің тек беткі жағ ын алады, сонымен бірге интервью терең сарындар мен пікірлерді зерттеуге мү мкіндік береді. Анкеталық сауалнама кезінде іріктеудің қ омақ ты кө лемін пайдалануғ а болады жә не анкеталық сауалнама істің техникалық жағ ынан алғ анда едә уір қ арапайым болып келеді.

Интервьюдің мынадай ө зіне тә н ерекшеліктері бар:

4. Респонденттің психологиялық реакциясын бақ ылауғ а мү мкіндік береді.

5. Интервьюердің респондентпен жеке қ арым-қ атынасы сұ рақ таманың барынша іске асуын қ амтамасыз етеді.

6. Жеке қ арым-қ атынас сауалнамағ а барынша байсалдырақ қ арауды қ амтамасыз етеді, алайда мынадай қ иындық тарда кездеседі:

а) ә рбір респондентпен психологиялық байланысты іздестіру;

ә) едә уір материалдық жә не уақ ыт шығ ындары;

б) интервьюерлерді дайындаудың ең бек сиымдылығ ы;

в) аномделік проблемасын шешу.

Топтастырылғ ан анкетамен жұ мыс істеу математикалық статистиканың кө мегімен жү ргізіледі. Зерттеудің жалпы логикасы статистикалық деректерді (процент, орташа арифметикалық жә не с.с) социологиялық деректерге (социологтың ғ ылыми эрудициясына қ арай тү сіндіру арқ ылы) айналдырудан тұ рады. Есептеулер нә тижесі социологиялық деректерден тұ ратын табуляграмм тү рінде алынады.

Содан кейін социологиялық зерттеу нә тижелері бойынша есеп жасалады, ол ғ ылыми тұ жырымдар мен ұ сыныстардан тұ рады. Есептің бірінші бө лігінде, ә детте, зерттеу ү шін таң далып алынғ ан проблемалар негізделеді, іріктемеге, ақ параттың жинау ә дісіне, зерттеуге қ атысушылардың санына сипаттама беріледі. Екінші бө лігінде зерттеу объектісі ә леуметтік – демографиялық белгілері (жынысы, жасы, білімі жә не басқ алары) бойынша сипатталады. Есептің келесі бө лігі бағ дарламада шығ арылғ ан гипотезалардың жауаптарын іздестіруге арналғ ан. Есепке бағ дарламадан, жоспардан, анкетадан немесе интервью бланкіден компьютерлік кестелерден, графикалардан жә не басқ алардан тұ ратын қ осымша беріледі.

Сө йтіп, социологиялық зерттеу жү ргізуді ұ йымдастыру зерттеудің мақ сатына жету – осы зерттеу мә ніне қ атысты жаң а білім алу ү шін жү зеге асырылатын негізделген іс –шаралар кешеннен тұ ра.

Бақ ылау сұ рақ тары:

Ә леуметтанулық зерттеу тү сінігі.

Зерттеу бағ дарламасының қ ұ рылымы.

Зерттеудің пә ні мен объектісін қ алай тү сінесің?

Зерттеудің мақ саты мен міндеттерін анық та.

Ақ парат жинаудың негізгі ә дістері.

Нақ ты ә леуметтанулық зерттеу тү сінігі.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Тә ң ірбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Ә бсаттаров, Дә кенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.