Дәріс №4 Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.

Мақ саты: студенттерге қ оғ ам ұ ғ ымы, оны зерттеудегі жү йелі ә дістер туралы тү сіндіру. Қ оғ ам мен ә леуметтік жү йені теориялық зерттеудің кө пжақ тылығ ымен таныстыру.

Дә ріс жоспары:

1. Қ оғ ам жә не оның мә ні.
2. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы.
3. Қ оғ амдардың жіктелуі.

Дә ріс тезистері:

«Қ оғ ам» деген ұ ғ ым ә леуметтану ғ ылымының басты категориясы болып табылады.

Ғ ылыми ә дебиеттерде «қ оғ амның» мә нін тү сіндіруге бағ ытталғ ан анық тамалардың саны 150 – ден астам. Ә рине, олардың бә рі бірдей «қ оғ ам» деген ұ ғ ымның мә ні мен мазмұ нын толық аша алмағ анымен, бұ л анық тамаларда ортақ сипатты белгілері бар.

Мә селен, ә леуметтанудың негізін қ алаушы француз ғ алымы Огюст Конт қ оғ амды белгілі бір қ ызмет атқ аратын, ынтымақ тастық пен қ оғ амдық ең бек бө лінісіне негізделген жү йе деп тұ жырымдай келе қ оғ амның негізін отбасы, таптар жә не мемлекет қ ұ райды деген анық тама берді.

Француз ә леуметтанушысы Эмиль Дюркгейм қ оғ амды коллективтік санағ а негізделген, жеке индивидке қ арағ анда жоғ ары, бастапқ ылық сипаты бар рухани нақ тылық деп тү сіндіреді. Яғ ни, қ оғ амның тұ тастығ ының негізі – коллективтік, жалпығ а тә н сана деген тұ жырымды айтады.

Кө рнекті неміс ғ алымы М. Вебер: «Қ оғ ам – адамдардың бір – біріне ық пал, ә сер етуінен туындайтын ә леуметтік байланыстардың жиынтығ ы» дейді.

Американдық ә леуметтанушы Парсонстың пікірінше, қ оғ ам – адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынастардың жү йесі, ал, ол қ арым – қ атынастардың негізі – ережелер (нормалар) мен қ ұ ндылық тар болып табылады деген.

Ал, К. Маркс қ оғ амды адамдардың бірлесіп қ ызмет етулерінің нә тижесінде пайда болып, тарихи дамып отыратын қ атынастардың жиынтығ ы ретінде тү сіндіреді. Қ оғ ам - ә леуметтік жү йе. Ал, ә леуметтік жү йе деп, негізгі элементтері адамдар арасындағ ы ө зара байланыстар мен қ арым – қ атынастардан, ө зара ық палдасудан тұ ратын кү рделі тұ тастық ты айтамыз.

Ә леуметтік жү йедегі элементтердің (адамдардың) орналасуында белгілі бір тә ртіп болады. Басқ аша айтқ анда, ә леуметтік жү йе элементтердің координациясы мен субординациясынан тұ рады.

Координация – жү йенің тұ тастығ ын қ амтамасыз ететін элементтер арасындағ ы белгілі бір келісім. Яғ ни, қ оғ ам мү шелері бір – бірімен ө зара келісімде ө мір сү рулері қ ажет.

Субординация – тұ тас жү йедегі элементтердің тең емес, ә ркелкі маң ызынан туындайтын билеу жә не тә уелді болу қ атынастары. Бұ л – қ оғ амда иерархия бар деген сө з. Ал, қ оғ амның қ алыптасып, дамуында биліктің маң ызды орын алатындығ ы баршамызғ а мә лім.

Қ оғ амның қ ұ рылымы ө те кү рделі. Ә леуметтік қ ұ рылым дегеніміз, қ оғ амның ішкі қ ұ рамы, оның элементтерінің жиынтығ ы мен олардың арасындағ ы сан алуан байланыстар.

Ә леуметтік қ ұ рылымның басты элементтері: а) ө зара тығ ыз байланыста, қ арым – қ атынаста болатын индивидтер немесе адамдар жатады; ә) қ оғ ам мү шелерінің бірігуі, топтасуы негізінде пайда болып, дамып отыратын ә леуметтік қ оғ амдастық тар жә не б) сол қ оғ амда қ алыптасқ ан, белгілі бір функцияларды атқ аратын ә леуметтік институттар жатады.

Ә леуметтік қ оғ амдастық тар деп, белгілі бір ортақ белгілері бар, яғ ни мү дделері, қ ұ ндылық бағ дарлары, атқ аратын қ ызмет, іс - ә рекеттері ұ қ сас адамдар тобын айтамыз.

Қ оғ амда адамдар қ оғ амдасуының сан алуан тү рлері бар. Оларды дә лірек тү сіну ү шін тө мендегі ү ш ө лшем тұ рғ ысынан жіктеуге болады.

I. Тұ рақ тылық дә режесіне қ арай:

1)қ ысқ а мерзімді байланысқ а негізделген, тұ рақ тылығ ы тө мен қ оғ амдасулар, оларды квазитоптар деп те атайды.

Мә селен, бұ л топқ а театрдағ ы спектакль кө рермендерін, поезд вагонындағ ы жолаушыларды, туристік топ немесе митингке қ атысатын адамдарды жатқ ызуғ а болады. Бұ л топтағ ы адамдар арасындағ ы байланыс ә лсіз ә рі кездейсоқ тық сипаты басым болады.

2) тұ рақ тылығ ы орташа қ оғ амдастық тар (ең бек ұ жымы, қ ұ рылыс бригадасы, студенттер тобы, т.б.);

3) тұ рақ тылығ ы жоғ ары қ оғ амдастық тар (ұ лттар, таптар).

II.Кө леміне қ арай: 1) ү лкен ә леуметтік топтар немесе қ оғ амдастық тар (ұ лттар, таптар, ә леуметтік жіктер, кә сіби бірлестіктер, т.б.); 2) орташа ә леуметтік топтар (бір аймақ тың тұ рғ ындары); 3) кіші қ оғ амдастық тар немесе топтар (отбасы, шағ ын ұ жымның қ ызметкерлері, оқ у топтары, т.б.). Бұ л топтағ ы адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынастар мен байланыстар барынша тығ ыз жә не олардың мақ сат – мү дделері де жақ ын болады.

III. Мазмұ нына қ арай ә леуметтік қ оғ амдастық тар:

1)ә леуметтік – экономикалық (касталар, сословиелер, таптар); 2) ә леуметтік этникалық (ру, тайпа, ұ лыстар, ұ лттар); 3) ә леуметтік – демографиялық (жастар, қ арт адамдар, балалар, ерлер, ә йелдер, т.б.); 4) ә леуметтік – кә сіби (шахтерлер, мұ ғ алімдер, дә рігерлер, инженерлер, т.б.); 5) ә леуметтік – территориялық (аймақ тың, облыстың, аудан, селоның тұ рғ ындары) деп жіктеледі.

Жоғ арыда біз ә леуметтік қ ұ рылымның басты элементтеріне ә леуметтік институттар жатады дедік.

Ә леуметтік институттар – қ оғ ам мү шелерінің бірлесіп ө мір сү рулерін ұ йымдастыру мен реттеп отырудың тарихи қ алыптасқ ан тұ рақ ты формалары. Ә леуметтік институттардың кө мегімен адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынастар белгілі бір тә ртіп пен стандарттарғ а келтіріліп, олардың мінез – қ ұ лық тары мен іс - ә рекеттері реттеліп отырады. Соның нә тижесінде тұ тас қ оғ ам ө мірі дұ рыс ұ йымдастырылып, оның тұ рақ тылығ ы қ амтамасыз етіледі.

Ә леуметтік институттар қ оғ амның, адамдардың қ ажеттіліктерінен пайда болды. Мә селен, қ оғ амдық тә ртіпті қ амтамасыз ету қ ажеттілігінен полиция (милиция) институты пайда болды. Қ оғ амда қ ызмет ету салаларына қ арай ә леуметтік институттардың 4 тобын атап кө рсетуге болады. Олардың ә рқ айсысы ө здерінің функцияларын атқ арады:

1) Экономикалық институттар экономиканың тиімді дамуын қ амтамасыз ету мақ сатында шаруашылық ты басқ ару мен ұ йымдастыруды жү зеге асырады.

Мә селен, меншік қ атынастары жеке тұ лғ алардың материалдық жә не басқ а да қ ұ ндылық тарғ а ие болуына жә не олардың пайда кө зіне айналдыруына мү мкіндік берсе, ақ ша – тауар айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады.

Ең бек ақ ы – жұ мысшының ең бегі ү шін тө ленетін ақ ы.

2) Саяси институттар қ оғ амды билеу жә не басқ ару қ ызметтерін жү зеге асырып отырады.

3) Рухани саланың институттары ғ ылым мен білімнің ө нердің дамуына жә не қ оғ амдағ ы моральдық қ ұ ндылық тарды қ олдауғ а ық пал етеді;

4) Отбасы институты - ә леуметтік жү йенің негізгі жә не маң ызды саласы. Отбасы саналы азаматтың қ алыптасуында басты рө л атқ арады. Отбасының берекелі де берік болуы тұ тас қ оғ амның тұ рақ ты болуын қ амтамасыз етеді.

Адамзат қ оғ амының пайда болуы, дамуы ұ зақ та кү рделі процесс. Ғ алымдардың пікірінше, алғ ашқ ы қ оғ амдар бұ дан 40 – 50 мың жылдар бұ рын пайда болғ ан. Алғ ашқ ы қ оғ амдар адамдардың қ андық – туыстық белгілері бойынша бірігулерінің нә тижесінде пайда болғ ан еді. Бұ л – қ ұ рылым жағ ынан бір тектес, яғ ни адамдар арасында ә лі жікке, тапқ а бө ліну бола қ оймағ ан қ оғ ам. Қ оғ ам мү шелері негізінен табиғ аттың дайын ө німдерімен кү н кө ретін. Олар аң аулаумен, ө сімдіктердің жемістерін терумен айналысатын.

Қ оғ амның бұ л аталғ ан даму сатысын «алғ ашқ ы қ ауымдық қ арапайым қ оғ ам» деп атайды.

Келе – келе адамдардың шеберліктері артық, ең бек қ ұ ралдары жетіле тү сті. Адамдар енді тек дайын ө німмен кү нелтпей, ө здері ө нім ө ндіре бастады. Мал шаруашылығ ымен егіншілікке кө шу – қ оғ амдық ең бек бө лінісінің пайда болуына ық пал етті. Адамдар енді кө шпенділіктен отырық шылық қ а кө ше бастады. Осылардың нә тижесінде қ оғ амда басы артық ө нім пайда болып, қ оғ ам мү шелерінің арасында мү лік тең сіздігінің орнауына ә келді. Ал, мұ ны ө зі қ оғ амда бір – біріне қ арама – қ арсы таптардың шығ уына басты себеп болды. Осылайша қ оғ амның даму барысы мен қ ұ рылымындағ ы ө згерістерге байланысты қ оғ амды басқ арудың қ ажеттілігі, яғ ни мемлекетке деген қ ажеттілік келіп шық ты.

Қ оғ ам дамуының бұ л сатысы «таптық, кү рделі қ оғ ам» деп жіктеуге болады. Ғ ылыми ә дебиет беттерінде қ оғ амды жіктеудің басқ а да ө лшемдері кездеседі. Мә седен, жазба ө нерінің пайда болуымен байланысты: а) жазбағ а дейінгі жә не ә) жазбасы бар қ оғ ам деп жіктеу кездеседі.

Сонымен қ атар кейбір авторлар қ оғ амдағ ы демократиялық қ атынастардың даму дә режесіне қ арай ашық жә не жабық қ оғ ам; діни ұ станымдардың тү рлеріне байланысты исламдық, православиелік, католиктік, т.б. қ оғ амдар деп те жіктейді.

Ә леуметтануы ғ ылымы қ оғ амдарды жіктеуде басты назарды ә леуметтік – экономикалық белгілерге аударды.

Біз бұ л турасында маркстік, формациялық тұ рғ ыдан жіктеудің мә ніне кө шейік. Маркістік теория бойынша қ оғ амның даму сатыларын анық тауда негізгі ө лшемге ө ндіріс қ ұ рал – жабдық тарына меншіктің тү рі мен қ оғ амның талаптық қ ұ рылымы алынады. Осы тұ рғ ыдан талдай келе марксизм қ оғ ам дамуын 5 тарихи сатығ а жіктейді. Олардың басқ аша 5 қ оғ амдық – экономикалық формациялар деп те атайды. Олар мыналар:

а) алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам;

б) қ ұ л иеленушілік қ оғ амдық – экономикалық формация;

в) капиталистік қ оғ амдық – экономикалық формация;

г) коммунистік қ оғ амдық – экономикалық формация.

Бұ лардың ү шеуі, яғ ни қ ұ лдық, феодалдық жә не капиталистік қ оғ амдық – экономикалық формациялар – таптық – антагонистік, қ анауғ а негізделген, ең бек адамына жат қ оғ амдар ретінде сипатталады. Марксизм коммунистік қ оғ амғ а ерекше маң ыз береді. Бұ л - ә ділетті, еркіндік пен тең дікке негізделген, материалдық игіліктердің молшылығ ы қ амтамасыз етілетін, тапсыз қ оғ ам дейді.

Алайда XX ғ асырдың басындағ ы ә лемдік дамудың тә жірибесі коммунистік қ оғ ам туралы маркстік ілімнің жарамсыздығ ын кө рсетті.

Кең ес Одағ ы мен социалистік лагерь елдерінің халық тары (олар ә лем халқ ының 3/1 бө лігі) ә кімшіл - ә міршіл, тоталитарлық саяси тә ртіптің ү стемдік еткен қ оғ амында ө мір сү рді. Бұ л қ оғ амда ә леуметтік тең сіздік, адам қ ұ қ ығ ының шектелуі орын алады. Социалистік экономиканың тиімсіздігі дә лелденіп.

Алайда капитализм мен нарық тық экономика жолындағ ы барлық қ оғ амдардың даму дә режесі осындай деу қ иын.

Ғ алымдар капитализмді:

- бастапқ ы капитализм;

- бюрократиялық капитализм;

- олигархиялық капитализм;

- демократиялық капитализм

деп жіктеу қ ажет дейді. Ә рине, егер тү рлі елдердің даму дә режелерін ә лемдік ауқ ымда салыстырсақ, сө з жоқ, біз тү рлі қ оғ амдардың ә леуметтік – экономикалық дамуы жағ ынан ә ркелкі заң дылық ты байқ аймыз.

Бұ л ретте XX ғ. 50 – 60 – жылдарында американдық ә леуметтанушылар Дениел Белл, Уолт Ростоу жә не француз ә леуметтанушысы Раймон Арон ұ сынғ ан қ оғ ам дамуының «ү ш сатысы туралы теорияның» мә ні зор.

Аталғ ан авторлар адамзат қ оғ амының дамуын ә лемдік шең берде ү ш кезең ге бө леді. Яғ ни, қ оғ амдар даму дә режесіне қ арай ү ш тү рлі типке жіктеледі:

1) индустриалдық сатығ а дейінгі қ оғ амдар, оларды аграрлық немесе дә стү рлі қ оғ ам деп те атайды;

2) индустриалдық қ оғ амдар;

3) постиндустриалдық қ оғ амдар.

Бұ л аталғ ан қ оғ ам сатыларының алғ ашқ ысы ең ұ зақ қ а созылғ ан саты болды. Қ оғ ам ө мірінде дә стү р мен діннің ық палы кү шті болғ ан.

Дін иелері мен феодалдар қ оғ амдағ ы мә ртебесі жоғ ары ә леуметтік топтарды қ ұ райды.

Индустриалдық саты, шамамен, бұ дан 250 жылдар бұ рын қ алыптасқ ан. Батыс елдерінде ө неркә сіп тө ң керісінің нә тижесінде феодалдық «томағ а тұ йық» шаруашылық пен кішігірім шеберханалардың орнына заводтар мен фабрикалар, қ ол ең бегінің орнына машиналар келді. Қ оғ ам мү шелерінің білім дең гейлері мен кә сіби шеберліктері де арта тү сті, мұ ның ө зі оқ у орындарының ашылуына ә келеді. Сонымен қ атар қ оғ амда ә леуметтік институттар пайда болып, олар ө здерінің функцияларын атқ ара бастады.

Қ оғ амның дамуы ғ ылыми – техникалық прогресс пен еркін кә сіпкерлікке, бә секелестікке сү йенеді. Соның нә тижесінде «бизнесмендер» деп аталатын қ оғ амдағ ы жаң а жә не жетекші ә леуметтік топ пайда болды.

Постиндустриалдық қ оғ амның қ алыптасуы XX ғ асырдың соң ғ ы ширегінен басталады. Қ оғ ам дамуының бұ л моделін басқ а да атауларымен сипаттау кездеседі. Мә селен, Збигнев Бзежинскийдің – «технотрондық қ оғ ам», Элвин Тоффлердің – «ү шінші толқ ын», И. Масуданың – «ақ параттық қ оғ ам» тә різді т.б. атаулар кездеседі.

Бұ л қ оғ ам сатысында экономиканың негізгі саласы – халық қ а қ ызмет кө рсету саласы болып есептеледі. Компьютерлер мен кү рделі басқ ару жү йелерін енгізу жұ мыс орнында кө птеген процестерді автоматтандыруғ а мү мкіндік береді.

Қ оғ ам халқ ының 60 – 80 % - ын ауқ атты, жан – жақ ты жетілген, жоғ ары табысы бар орта тап қ ұ райды. Бұ л – саяси жү йеде дамығ ан демократиялық қ атынастар, яғ ни билік органдарын халық тың ө зі сайлап, ө зі бақ ылайтын қ атынастардың орын алуы, жеке тұ лғ аның бостандығ ы мен қ ұ қ ық тарына толық кепілдік берілетін қ оғ ам.

Ә рине, ә лем елдерінің тек аз бө лігі ғ ана постиндустриалдық даму сатысына қ ол жеткізді. Кө птеген елдер бұ ндай сатығ а қ ол жеткізуді мақ сат етіп, ұ мтылыс жасауда.

Қ оғ ам бір орында тұ рмайды, оғ ан ү немі ілгерілеп даму, бір кү йден екінші бір кү йге ауысып отыруы тә н.

Бақ ылау сұ рақ тары:

Қ оғ ам дегеніміз не?

Қ оғ амғ а берілген анық тамалар қ андай?

Ә леуметтік жү йе элементтерінің координациясы мен субординациясы дегеніміз?

Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы?

Ә леуметтік институттар дегеніміз не?

Ә леуметтік қ оғ амдастық тардың негізгі тү рлері?

Қ оғ амдардың жіктелуі?

Индустриялдық саты дегеніміз не?

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер:

1.Ж.Сә рсенова., Т. Танирбергенова. Ә леуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұ рғ анбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Абсаттаров, Дакенов., Ә леуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Ә леуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқ улық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сө здік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қ арабаев., Ә леуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

Қ осымша ә дебиеттер тізімі.

1.Г.О.Ә бдікерова., Тұ лғ аның саяси ә леуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев., Адам жә не ашық қ оғ ам, Алматы, 1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

5.Фролов С. С. Основы социологии: Учебное пособие. – м.: Юрист. –1997.

6.Штампка П. Социология социальных отношений / Пер. с англ., под ред. В. А. Ядова. – м.: 1996.