Кіріспе

ОРАЗГҮ Л МҰ ХАТОВА

ТАРИХНАМА Ғ ЫЛЫМЫ: ТЕОРИЯЛЫҚ -

МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘ НЕ ЗЕРТТЕУ Ү ЛГІЛЕРІ

Оқ у қ ұ ралы

АЛМАТЫ - 2009

ә л - Фараби атындағ ы Қ азақ ұ лттық университеті тарих факультетінің Ғ ылыми кең есі баспағ а ұ сынғ ан (2009 жыл 24ақ пан хаттама № 3)

Пікір жазғ андар;

Б.Е. Кө меков - тарих ғ ылымдарының докторы, профессор, Қ Р Ұ Ғ А академигі

Т.Ә. Тө лебаев - тарих ғ ылымдарының докторы, профессор

Х.А. Сутеева тарих ғ ылымдарының докторы

Мұ хатова О. Тарихнама ғ ылымы: теориялық -методологиялық негіздері жә не зерттеу ү лгілері. Оқ у қ ұ ралы. - Алматы, 2009. -138 бет.

Кітапта тарихнама ғ ылымы, оның методологиялық негіздері, тарихнамалық зерттеулер жү ргізудің бағ ыттары, жолдары, тә сілдері туралы айтылады. Тарихнамалық принциптер, ә дістер, пә наралылық жө нінде нақ ты теориялық тү сініктер беріледі. Автор тарихнамалық фактлерді талдаудың критерийлерін айқ ындап, тарихнамалық заң дылық тардың, деректердің ұ ғ ымын ашады. Сондай-ақ ең бекте тарихнамалық зерттеу дайындаудың ү лгілері кө рсетілген.

Оқ у қ ұ ралы студенттерге, магистранттарғ а, тарихнама пә нінен дә ріс беретін оқ ытушыларғ а, зерттеушілерге арналғ ан.

МАЗМҰ НЫ

КІРІСПЕ

ТАРИХНАМА Ғ ЫЛЫМЫ: МАҚ САТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

ТАРИХНАМА Ғ ЫЛЫМЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ

Тарихнамалық зерттеу ә дістері

Пә наралық

Тарихнамалық зерттеудегі жалпыметодологиялық принциптер

ТАРИХНАМАЛЫҚ ЗАҢ ДЫЛЫҚ ТАР

ТАРИХНАМАЛЫҚ ФАКТ

ТАРИХНАМАЛЫҚ ДЕРЕК

ТАРИХНАМАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ДАЙЫНДАУДЫҢ Ү ЛГІЛЕРІ

ОРЫТЫНДЫ

ОСЫМША

Осы ең бегімді ө мір бойы мемлекетке

ең бек еткен, 60 жыл қ ол ұ стасып,

бірге ғ ұ мыр кешкен анам Бә тиманың

жә не ә кем Хасеннің рухына арнаймын.

Автор

КІРІСПЕ

Кең ес Одағ ының ыдырап, социалистік жү йенің жойылуына байланысты қ азақ стандық тарих ғ ылымының теориялық -методологиялық проблемаларын қ айта қ арап, жаң а тарихи таным қ алыптастыру қ ажеттілігі туындады. Мұ ндай заң ды қ ұ былыс бірқ атар саяси, ә леуметтік, идеологиялық, дү ниетанымдық факторларғ а негізделді. Бұ л бір жағ ынан алпауыт мемлекеттің тарих сахнасынан кетуіне, екіншіден, коммунистік идеологияның қ ұ лдырауына, ү шіншіден, осыларғ а сә йкес ғ ылымда ү стемдік еткен маркстік-лениндік идеологияның дағ дарысқ а ұ шырауынан кө рінді. Сондық тан да уақ ыт ө ткен сайын жаң а ғ ылыми методология қ алыптастыру қ ажеттілігі айқ ын сезіле тү сті. Тарихты жазуда, зерттеуде ө зекті мә селелерге жаң а кө зқ арастар тұ рғ ысынан қ арап, дербес, тың ой-пікірлер мен тұ жырымдар тү йіндеу міндеті тұ рды. Алайда тә уелсіз, соны тұ жырымдар жасау кө птеген қ иындық тарғ а тірелді. Ғ ылымда эталондық ой-тұ жырымдар, салмақ ты қ орытындылар жасап келген тә жірибелі, білікті ағ а буын маман-зерттеушілер, ғ алымдар бірден ескі ұ станымдардан бас тартып, жаң аша ойлауғ а бет бұ ра алмады. Осығ ан орай басым кө пшілігі ғ ылыми зерттеулер жү ргізуге ық ылас таныта алмай, ғ ылымнан қ ол ү зді. Жаң а бағ ытта тө л тарихымызды жазуғ а тарихшылардың теориялық жә не методологиялық дайындық тарының тө мендігі кедергі келтірді. Соның нә тижесінде жаң а тә уелсіз методологияны қ алыптастыру ұ зақ уақ ытқ а созылды. Бұ л процесс кү ні бү гінге дейін жалғ асуда.

Тарих ғ ылымының проблемаларын нақ ты методологиялық талдауларсыз шешу мү мкін емес. Бұ л проблемаларғ а дә лірек айтсақ, дү ниежү зілік тарихи процестің заң дылық тары, қ азақ тарихының ә лем тарихының қ ұ рамдас бір бө лігі екендігі, Қ азақ стан аумағ ында ө мір сү рген тайпалардың жә не олардың ұ рпақ тарының ә ртү рлі тарихи дә уірлерде ө мір сү руі, жалпы мен жалқ ының айырмашылығ ы, тарихтағ ы субъективті фактордың рө лі жә не сол сияқ ты кө птеген мә селелер жатады.

Отан тарихын терең зерттеген сайын ә рі жаң а методологиялық ұ станымдарды қ алыптастыру барысында оның зерттелмеген мә селелерінің шаш етектен екендігіне кө з жеткізілуде. Оның ү стіне соң ғ ы уақ ыттарда тарихи зерттеулер жү ргізуде ғ ылым мен техниканың жаң а технологиялық жетістіктері пайдаланылуда. Осының барлығ ы тарих ғ ылымының қ азіргі кезең дегі жағ дайы, зерттеулерге талдау жасаудың дең гейі оның теориялық -методологиялық негіздерін жетілдіруді талап етеді.

Тарихнамалық проблемаларды методологиялық ой-елегінен ө ткізу тарихи оқ иғ аларды тү сінуді жаң а дең гейге кө тереді. Тарихи процестерді жай тү сіндіріп қ ана қ оймайды, сонымен қ атар ғ ылымның жай-кү йін, оның қ озғ аушы кү штерін, даму тенденцияларын айқ ындайды.

Қ азақ стан ө зінің тә уелсіздігін алғ аннан кейінгі жылдарда тарихнамалық зерттеулерді жү ргізуге ық ылас артып, тарих ғ ылымының тарихын терең тү сінуге алғ ашқ ы қ адамдар жасалды. Мұ ның ө зі жаң а, ғ ылымның тү рлі салаларында қ ол жеткізілген жетістіктер тұ рғ ысынан тарихнамалық методологиялық талдаудың заң дылық тары мен ө зіне тә н белгілерін тануды талап етті. Осы бағ ытта біраз жұ мыстар жасалды. Тарихнамалық зерттеулердің методологиялық тұ ғ ыры болып танымның жалпы ғ ылыми мә ртебесін иемденуші дербес диалектикалық -материалистік, философиялық ілімдер жү йесі, теориялық -ә діснамалық ұ станымдар қ алыптастырылды.

Тарихнаманың методологиясы “тарих адамның іс-ә рекеті” принципіне негізделіп тарих методологиясымен, сондай-ақ жаң адан қ алыптасып, дамып келе жатқ ан ғ ылымтану, информатика, болжау, ә леуметтік психология тә різді пә ндермен тығ ыз ө зара байланыста ғ ылымнан кө рініс беруде. Бұ л пә ндердің сапалы даму дең гейі, теориялық -методологиялық негіздері жә не зерттеу ә дістері тарихнаманың ә діснамалық проблемаларын оқ ып-ү йренуде маң ызды болып табылады.

Білімнің интенсивті тү рдегі интеграциялану жә не дифференциациялану процесі кезінде теориялық -методологиялық талдаудың кө мегімен ғ ылыми синтездеу мен ә ртү рлі ғ ылым салаларының тү йісуінде бірқ атар маң ызды мә селелерді шешу мү мкін болады. Шешімін табуғ а тиіс мә селелерге диалектикалық таным мен методологияның ө зара қ атынасы, олардың ә діснамасы мен ә дістері, тарихнамада қ олдану жолдары, “жаң а” білімге қ ол жеткізу процесі жә не оғ ан бағ а беру, пә наралық байланыстарды пайдалану тә сілдері, т.б. жатады.

Еліміздегі тарихнамалық зерттеулердің кең тү рде жү ргізілуі, тарихнама ғ ылымының қ ажеттілігін терең тү сіну қ азіргі кезең дегі ғ ылымның тү рлі салаларындағ ы жетістіктер тұ рғ ысынан, жаң аша тарихнамалық, методологиялық талдаулардың заң дылық тарын, ерекшеліктерін оқ ып-ү йренуді талап етеді. Ғ ылыми талаптарды жан-жақ ты мең герген сайын тарих ғ ылымындағ ы зерттелмеген мә селелер айқ ындалып, ол алдығ а жылжиды. Керісінше, методологиялық проблемалар ө з шешімін таппаса, зерттеушілер ә діснамалық жағ ынан пісіп-жетілмесе ғ ылым жаң а, сапалы жетістіктерге жете алмайды.

Тарихнамадағ ы методологиялық проблемаларды оқ ып-ү йренуді ғ ылымдағ ы “тарих жә не қ азіргі заман” парадигмасымен байланыстыра жү ргізу ө зекті болып табылады. “Тарих жә не қ азіргі заман” проблемасын мына тө мендегі бірқ атар мә селелермен етене жақ ын шешу қ ажет. Олар: зерттеу тақ ырыбын таң дау, оны қ арастырудың теориялық жә не методологиялық дең гейі, қ орытындылар жасау, тұ жырымдардың қ азіргі заман ү шін маң ызы.

Тарихнамалық ең бектердегі методологиялық “тү зетулердің ” қ ажеттілігі ғ ылымның ө зіне тә н болжам жасау бағ ытына байланысты артады. Тарихнамалық зерттеудің қ ұ ндылығ ы кө п жағ дайда ондағ ы ғ ылыми дә йектелген болжаудың орын алуына байланысты анық талады. Тарихнамашының гипотеза шығ аруғ а белгілі бір уақ ыттарда ғ ана қ ұ қ ығ ы болады. Тарихнамалық ойдың терең дігі жаң а проблемалар мен тақ ырыптардың дү ниеге келуіне жол ашады. Білікті, білімді, методологиялық жағ ынан табанды, дү ниетанымы кең, логикалық ой-ө рісті маман тарихнамашы ғ ана болашақ тағ ы ғ ылыми ізденістерге негіз болатын болжам жасай алады. Методологиялық ұ станымдары берік, оның негіздерін жетік мең герген тарихнамашы ғ ана бұ рынғ ы болжамдардан бас тартып немесе жоқ қ а шығ арып, тарихнамалық білімнің дамуына септесе алады.

Орыстың белгілі ғ алымы И.Д.Ковальченко: “Тарих ғ ылымында тарихи теориялық жә не методологиялық тү йіткілдерді шешу қ азір ерекше маң ызды міндеттердің бірі. Тарихнамалық зерттеулер қ азіргі кезде кең кө лемге ие болды, бұ л пә н ө зіндік даму жолынан ө тті, ол тарих ғ ылымының сұ раныстарын қ анағ аттандырады. Алайда басты мә селе бұ л емес, бізге аса қ ажет міндет тарихнаманың методологиялық тұ старын жетілдіру”[1], - деп жазғ ан.

Тарихнаманың методологиясы тарих ғ ылымының ғ ана емес ө зінің де нақ ты терминдер аппаратын жетілдіруге, мұ ндағ ы ә ртектілікті жоюғ а жағ дай жасайды. Бұ л тарихнамалық зерттеулердің мазмұ нын, мақ саты мен міндеттерін қ арастыруда тиімді рө л атқ арады.

Тарихнамалық заң дылық тарды жә не заң дарды орнату ғ ылымның функцияларына жатады. Сонымен қ атар оғ ан болжамдық бағ ыт та тә н. Себебі тарихнама ғ ылымның ө зіндік санасы ретінде ғ ылыми ойды ү немі объективті шындық қ а жетелейтін саралаушы бағ дар болып табылады. Тек тарихнама арқ ылы қ арастырылатын белгілі бір ғ ылыми бағ ыттың аз немесе зерттелмеген тұ старын айқ ындауғ а мү мкіндік туады. Тарихнама ғ ылымтанушылық рө л атқ ара отырып, нақ ты тарихи зерттеулердің негізгі жетістіктерін талдай келе шындық тың аса маң ызды жақ тарын тұ тастай кө рсетіп береді. Тарихнаманың тағ ы бір ерекшелігі осы ғ ылым саласы арқ ылы белгілі бір мә селенің зерттелу дең гейін анық тап қ ана қ оймай, сол мә селе ауқ ымында жаң а, тың тақ ырыптар айқ ындалып, зерттеушілерге ұ сынылады. Тарихнамалық талдау неғ ұ рлым терең, жан-жақ ты жасалса, соғ ұ рлым мә селенің мә н-мазмұ ны, зерттелу бағ ыттары мен ү рдістері барынша анық талады, зерттелуге тиісті тың тақ ырыптар молаяды. Осы жағ ынан алғ анда тарихнамалық зерттеу жү ргізудің маң ызы артып, кө кейкесті бола тү седі.

Ғ ылымның осындай “миссиясына” қ ол жеткізу ү шін оның методологиялық негіздерін терең мең геру қ ажет. Айта кетерлік жайт, тарих методологиясына қ ызығ ушылық ә діснамалық проблемалардың дамуы мен кең қ анат жаюына байланысты артып келеді. Тә уелсіз Қ азақ станда соң ғ ы уақ ыттарда бірқ атар ғ ылыми маң ызы зор ең бектер жарық кө рді. Олардың қ арастырғ ан мә селелері де сан қ ырлы. Дегенмен кө птеген мә селелер ә лі де болса терең зерттеуді қ ажет етеді, ө йткені Отан тарихына қ атысты проблемалардың басым кө пшілігі терең ә рі толық қ анды зерделенбеген, кейбіреулері мү лде ғ алым-зерттеушілер назарынан тыс қ алғ ан. Бұ л ә сіресе тарихнаманың методологиялық проблемаларына қ атысты. Отандық ғ ылымда методологиялық мә селелерге арналғ ан ең бектер жоқ десе де болғ андай, алайда соң ғ ы жылдары тарихнама ғ ылымы бойынша біраз зерттеулер жү ргізіліп, ірілі - ұ сақ ты ең бектер дү ниеге келді. Осығ ан байланысты ғ ылым кенже қ алғ ан дең гейінен елеулі тү рде даму жолына тү сті. Дегенмен осындай тенденциямен қ атар методологиялық ізденістер жү ргізуді талап ететін жаң а проблемалар, зерттеулердің жаң а бағ ыттары пайда болуда.

Қ азіргі кезең дегі тарихнаманың бірінші кезектегі методологиялық проблемалары жә не жарық кө рген, жазылғ ан тарихнамалық ең бектерді талдау олардың ә діснамалық тұ старының ұ шталмағ андығ ын байқ атты. Сондық тан да тә жірибеде тарихнамалық шығ армашылық тың дең гейін жаң а, сапалы дең гейге кө теру, ғ ылымның пайда болу, болашақ тағ ы функциялары мен бағ ыттарының даму заң дылық тарын терең ашып кө рсету қ ажет деген тұ жырым жасауғ а болады. Осығ ан орай тарихнамалық зерттеулер жү ргізудің методологиясын кө рсету мақ сатында тарихнамашыларғ а осы ең бегімізді ұ сынып отырмыз. Зерттеуіміз кез-келген тарихшының жеке кітапханасынан орын алуғ а тиіс кітаптардың қ атарына жатады деп санаймыз.

Оқ у қ ұ ралының мақ саты - тарих ғ ылымының саласы тарихнаманың ө зіне тә н зерттеу методологиясын, ерекшеліктері мен заң дылық тарын, тарихнамалық ең бек жазудың бағ ыт-бағ дарын, ү лгісін кө рсету.

Автор ө зінің алдына мынадай міндеттерді қ ояды:

- тарихнама ғ ылымының методологиялық негіздерін ашып кө рсету;

ғ ылымның ә дістеріне, олардың атқ аратын функцияларын, пайдалану тә сілдерін анық тау;

- -тарихнамалық фактінің, тарихнамалық деректердің мә нін ашу жә не олардың “ә рекетін” зерттеу;

- тарихнамалық заң дылық тарды жә не олардың орын алуын ашып кө рсету;

- пә наралық ты, тарихнаманың ө зге де ғ ылымдармен, ғ ылым салаларымен байланысын айқ ындау;

-тарихнамадағ ы жалпыметодологиялық принциптерге тоқ талу жә не ғ ылыми зерттеудің ә дістерін айқ ындау;

- тарихнамалық зерттеудің ү лгісін кө рсету.

Автор тарихнамалық зерттеудің методологиясын кө рсетуде, ө зінің пікірін танытып, тұ жырымдарын тү йіндеуде кең естік жә не қ азіргі кезең дегі Ресей Федерациясы, сондай-ақ тә уелсіз Қ азақ стан тарихшылары мен тарихнамашыларының кө зқ арастарына сү йенеді.