Б е с і н ш і т а р а у

«С» ЖӘ НЕ «В»

Қ арсы соғ атын жел мен сіресіп қ алатын тымырсық ты ойлап капитан Гульдің мазасы кетті. Ө йткені Жаң а Зеландиядан Вальпарайсоғ а дейін ә деттегі мерзімнен кө п болса бір-екі жеті уақ ыт артық жү рер, ә бігер шегерлік тү к те жоқ. Бірақ бұ л сияқ ты кездейсоқ кідіріс жолаушыларды қ алжыратуы мү мкін.

Мү лгіген тымырсық пен қ арсы соқ қ ан жел «Пилигримді» мұ хиттың осы бө легінде аялдатқ анның арқ асында ғ ана, қ ирағ ан кемеге паналағ ан алты тірі жанғ а капитан Гуль жә рдем ете алды.

Ендігі мә селе, апат уақ ытында ұ дайы ү ш жыл азаптанып азды-кө пті тапқ анынан айрылғ ан бес негрді еліне жеткізіп, басталғ ан адамгершілікті ақ ырына жеткізу ғ ана. Ү стіндегі жү гін – кит майын Вальпарайсоғ а ө ткізіп, «Пилигрим» Оң тү стік пен Солтү стік Америка жағ алауын бойлай жү зіп Сан-Францискоғ а баруы керек. Миссис Уэлдон Том мен оның жолдастарына Калифорниядан Пенсильванияғ а жетулеріне қ аражат беретін болып уә де етті.

Негрлер миссис Уэлдонның мына уә десін естіп қ атты қ уанысты. Негрлер бұ ларғ а онсыз да борышты еді, олар миссис Уэлдон мен капитан Гульге шын кө ң ілдерімен алғ ыс айтты. Борышымызды бір кезде ө терміз деген ү міт ізгі адамдардың кө ң ілінде терең сыр болып сақ талып қ алды.

Миссис Уэлдон жол қ иыншылығ ына ешқ андай наразылық білдірмей, аса шыдамдылық пен тө зді.

Сол кү ні, екінші ақ панның кешінде, «Вальдек» қ аң қ асының қ арасы ү зілді.

Капитан Гуль ө лімнен қ ұ тқ арылғ ан негрлерге барынша жақ сы жағ дай туғ ызуғ а тырысты. «Пилигримнің» командасы тұ ратын бө лме, жаң адан бес адам қ осылғ ан соң тығ ыздық ете бастады, сондық тан капитан Гуль негрлерді кеменің арт жағ ына, палубағ а орналастырмақ болды. Олар ауыр жағ дайларда жұ мыс істеп кө ндіккен адамдар ғ ой, анау-мынау ың ғ айсыздық ты елеген де жоқ. Ауа райы жақ сы тү ндерде

– кү ндізгі ми қ айнатқ ан ыстық тан кейін ашық ауада жатып ұ йық таудың ө зі қ андай рақ ат!

«Пилигрим» ү стіндегі ө тіп жатқ ан бірқ алыпты тамаша ө мірді «Вальдектің» кездесуі бұ зып жіберген тә різденді, бірақ ол жағ дай ұ зақ қ а бармады, кеме ү стіндегі тұ рмыс бұ рынғ ы қ алпына қ айта тү сті.

Том, Остин, Актеон, Бат, Геркулес жұ мыстың нендей тү рін болса да тартынбастан шын ық ыластарымен істеп жү рді. Бірақ жел ү немі бірың ғ ай соғ ып, желкендер тегіс кө теріліп қ ойылғ ан кездерде, кеме ү стінде істейтін жұ мыс та болмайтын. Оның есесіне жел ьң ғ айына байланысты кеме бағ ытын ө згерту керек болғ ан шақ тарда, қ арт негр жолдастарымен бірге экипажғ а жә рдемдесуге асығ атын-ды. Алып денелі Геркулестің арқ ан тартқ ан кездерінде, басқ а матростардың істеуге жұ мыс таппай қ олдарын қ усырып тұ рып қ алатынын айта кету керек. Бойы алты футтан астамырақ келетін бұ л қ уатты жігіт тегершікті жалғ ыз ө зі-ақ айналдыра беретін-ді.

Кішкентай Джек алып негрдің жұ мыс істегеніне таң дана қ арайтын болды. Геркулес оны қ уыршақ тай етіп жоғ ары секіртетін, ал Джек мұ ндай ойыннан сескенбек тү гіл, қ айта рақ аттана сық ылық тайтын.

– Геркулес, ә лде де жоғ арырақ! – деп айқ айлайтын ол.

– Тағ ы секіртейін, Джек, дейтін Геркулес. – Шаршағ ан жоқ сың ба?

– Сені тіптен қ аң бақ қ ұ рлы кө рмеймін.

– Ендеше, ә лде де жоғ арырақ секірт! Барынша жоғ ары! Кейде Геркулес ө зінің жалпақ алақ анына Джекті тік тұ рғ ызып, қ олын соза, бейне цирк ойыншылары сияқ ты, палубада жү ретін. Геркулестің мұ нысына жаны сү йсінген Джек ө зін алыпқ а тең еп, бә ріне жоғ арыдан қ арайтын еді. Ол барынша салмағ ын салса да, Геркулес оны қ аң бақ қ ұ рлы

кө рмейтін-ді.

Сө йтіп, кішкентай Джектің досы екеу болды: біреуі Дик Сэнд, енді біреуі Геркулес.

Ол кө п кешікпей-ақ Дингоны ү шінші дос етіп алды.

Дингоның адамғ а ү йірлігі жоқ тө бет екенін жоғ арыда айтып ө ттік. Оның бұ л қ асиетінің ө рши беруі, «Вальдектегі» адамдар иттің кө ң іл кү йіне жақ пағ андығ ынан болуы да мү мкін. Бірақ

«Пилигримге» келген соң, иттің мінезі жедел ө згерді. Шамасы, кішкентай Джек Дингоның ық ыласын ө зіне аударып алудың амалын тапса керек. Динго баламен қ ұ марта ойнайтын; бұ л ойын балағ а да зор қ уаныш ермек болды.

Динго ө те-мө те баланы жақ сы кө ретін иттердің бірі еді. Джек те оны ешқ ашан зә бірлеп ә урелеген жоқ. Тө бетті бә йге атына айналдырып алу, иттің ық ыласын ө зіне аударып ала алғ андық емес пе? Қ ай бала болса да, мұ ндай атты аяғ ына дө ң гелек орнатып ә бден жасандырып қ ойғ ан ағ аш аттан анағ ұ рлым артық деп ойланбай-ақ айта салуғ а болады.

Кішкентай Джек Дингоғ а мініп мә з-мейрам боп ү немі шапқ ылайтын да жү ретін, ит те ө зінің кішкентай досының зауқ ы шапқ ан талабын арсалаң дап қ уана-қ уана қ арсы алатын- ды. Ө зі арық балада не жө нді салмақ болсын, ү стіне мінген Джекті Динго тіптен ауырламайтын да.

Баланың мейірі қ анды-ау, бірақ бұ л жағ дай камбуздағ ы қ антты шығ ындатты.

Динго кө п кешікпей бү кіл экипаждың еркесі болып кетті. Дингомен кездесуге жалғ ыз-ақ Негороның зауқ ы шаппай,

аулақ жү ретін болды. Неге екені белгісіз, алғ ашқ ы кездескен сә ттен-ақ ит оны жек кө ре бастап еді.

Дик Сэнд пен Джек екеуі ескі дос қ ой, Джектің итпен айналысуы, екі достың арасындағ ы кө птен бергі татулық ты салқ ындата алмады. Дик Сэнд ө зінің қ ызметтен бос уақ ытын бұ рынғ ысынша кішкентай досымен ойнап ө ткізетін-ді. Бұ л екеуінің достасып кеткеніне миссис Уэлдонның да аса риза болғ андығ ы ө зінен-ө зі тү сінікті.

Бір кү ні – бұ л ақ панның алтысы кү ні болғ ан еді, миссис Уэлдон капитан Гульге Дик туралы ә ң гіме айтты. Капитан жас матросты қ ызулана мақ тады.

– Осы баланың тамаша капитан болып шығ уына мен кепіл,

– деді капитан. – Оның жаратылысында тең ізге деген біртү рлі ерекше сезім бар, оның білімді ө те тез мең геріп ала қ оятынына таң ым бар жә не аз уақ ыттың ішінде қ аншама нә рсе ү йренді десең ізші!

– Мұ ның ү стіне, – деді миссис Уэлдон, – адалдығ ы мен ақ пейілдігі бар, жас та болса байсалды да ұ қ ыпты бала. Мен оны кө птен білемін, ө мірі кісі ренжірлік іс істеп кө рген емес.

– Несін айтасыз! – деп капитан іле тү сті. – Бұ л Дик деген жігіттің сырбазы ғ ой! Оны жұ рттың бә рі жанындай жақ сы кө реді, ә рине, бұ л тегін емес.

– Сан-Францискоғ а барғ ан соң, – деп сө зін жалғ астырды миссис Уэлдон, – капитандық диплом алып шығ уы ү шін менің ерім оны тең із мектебіне береді.

– Онысы ө те жақ сы, – деді капитан Гуль. – Диктің бір уақ ытта жақ сы тең ізші болып шығ атынына сенімім мол.

– Бейшара баланың балалық шағ ы ауыр жағ дайда ө тті ғ ой. Бұ л бала ө мірдің ауыр мектебінен шық ты...

– Диктің қ иыншылық мектебінен алғ ан сабағ ы бекерге кеткен жоқ. Адамды адам қ атарына қ осатын тек қ ана қ ажырлы ең бек екенін Дик жақ сы білген.

– Ол осы кү нде де дұ рыс бағ ытта.

– Ө зің із байқ асаң ыз, миссис Уэлдон, – деп капитан Гуль сө зін жалғ астыра берді, – ол қ азірдің ө зінде-ақ штурвал вахтасында тұ рып, бушприт басынан кө зін айырмайды. Ол аса ұ қ ыпты да, басқ а нә рсеге алаң дамайды, сондық тан да кеме ө з бетімен қ аң ғ ымай, бет алғ ан бағ ытқ а тура жү реді. Бұ л балада осы кү ннің ө зінде-ақ тә жірибелі рульшінің қ алпы бар. Бұ л ә дет – тең ізші ү шін жақ сы бастама. Сіз білесіз бе, миссис Уэлдон, жақ сы тең ізші болу ү шін тең ізшілік кә сібімен бала жастан шұ ғ ылдану керек. Жастайынан матростық қ ызметін атқ армағ ан адам еш уақ ытта да жақ сы капитан бола алуы мү мкін емес. Балалық шағ ың да бә рінен де сабақ алсаң, сенің істеген ісің нің орынды болып шығ а беретіні былай тұ рсын, тіптен ішкі сезімнің ө зі-ақ істетеді, соның нә тижесінде, кеменің желкенін ауыстырғ ан сияқ ты, оп-оң ай тоқ тамғ а келесің.

– Дегенмен, озат тең ізшілер соғ ыс кемелерінде де аз емес қ ой, – деді миссис Уэлдон.

– Ә рине, бірақ мен білген озат тең ізшілердің бә рі де қ ызметті жастайынан тең із ісімен бастағ ан. Бұ л жө нінде Нельсонды1, тағ ы басқ а озат тең ізшілерді еске алсақ та жетеді. Осы минутта Бенедикт ағ ай каютасынан шығ ып палубағ а кө терілді. Ол бұ рынғ ы ә детінше ойғ а шомғ ан кү йі жарық, саң ылау біткенді сығ алап, борттың смола жабысқ ан жерлерін

тіміскілеп, абыржығ ан кескінмен палубаны кезе берді.

– Жайың ыз қ алай, Бенедикт ағ ай? – деді миссис Уэлдон.

– Рақ мет, Уэлдон қ арындас... Шү кір, жаман емес... Ренжитін жө нім жоқ... Ә йтсе де, тезірек жерге жетсек екен деймін, мені асық тырып жү рген тек осы ғ ана.

– Бенедикт мырза, сіз орындық астынан не іздеп жү рсіз?

– деп сұ рады капитан Гуль.

– Шыбын-шіркей іздеп жү рмін, сударь! – деп кейіген кескінмен жауап қ атты Бенедикт ағ ай. – Мен олардан басқ а не іздеуші ем.

Нельсон (1758-1805) – ағ ылшын адмиралы.

– Шыбын-шіркей? Бір ө кінішті жері, сізге ә лде де болса шыдай тұ руғ а тура келер, ашық тең ізде коллекцияң ды толық тыра алмассыз деймін.

– Толық тырмайтын несі бар? Кеме ү стінде шыбын- шіркейлердің бірнеше тү рі болатыны тү сінікті...

– Жоқ, Бенедикт ағ ай, – деп миссис Уэлдон оның сө зін бө лді. – Сіздің капитан Гульге ренжуің із тым-ақ орынды. Бұ л кісі кемесін барынша таза ұ стайды, сондық тан сіздің шыбын-шіркей іздеп ә уре болуың ыз бекершілік.

Капитан кү ліп жіберді.

– Ә рине, миссис Уэлдон ә зілдейді ғ ой, – деді ол. – Бірақ, егер сіз каютадан шыбын-шіркей іздесең із, шынында да уақ ытты бекерге ө ткізерсіз-ау деймін.

– Білмеймін, білмеймін! – деп Бенедикт ағ ай ызалана айқ айлап, иығ ын қ омдай тү сті. – Каюталардың ұ ң қ ыр- шұ ң қ ырын қ алдырмай ә бден қ арап шық тым...

– Бірақ сіз трюмді тінтіп кө рсең із, – деп капитан Гуль сө зін жалғ астыра берді, – ол жерден тарақ ан табуың ыз ық тимал, ә рине, ол сияқ тылар сізге қ ажет бола қ алса...

– Қ ажет болуында сө з жоқ! Олар тамақ таң дамайтын тік қ анатты жә ндіктер, мекендейтін жері...

– Былғ анышты, лас... – деді капитан Гуль.

– Борт патшалығ ы! – деп Бенедикт ағ ай оның сө зін тү зей қ ойды.

– Тарақ ан патшалығ ы!

– О, сударь, сіздің энтомолог емес екендігің із бірден-ақ кө рініп тұ р.

– Ешқ андай да.

– Сіз мынағ ан қ ұ лақ салың ызшы, Бенедикт ағ ай, – деп кү лді миссис Уэлдон, – ғ ылымды сү йсең із де, дымың ды шығ армай тарақ анғ а жем бола берің іздер деп айтпассыз деймін?

– Қ арындас Уэлдон, сізге ешқ андай талабым жоқ – деп жауап қ атты қ ызуланғ ан энтомолог. – Менің талабым біреу-

ақ, ол сирек кездесетін жә ндіктермен коллекциямды толық тыру ғ ана.

– Демек, сіз жаң азеландиялық табыстарың ызғ а наразы екенсіз ғ ой.

– Керісінше, қ арындас Уэлдон, ө те ризамын. Мен ол жерден стафилин деген қ оң ыз ұ стадым, бұ л қ оң ызды менен бұ рынғ ы ғ алымдар тек қ ана Жаң а Каледониядан тапқ ан.

Манадан бері Джекпен ойнап жү рген Динго осы сә тте Бенедикт ағ айдың қ асына келді.

– Кет ә рі, кет! – деп ақ ырды ол итті итермелеп.

– О, Бенедикт мырза! – деп ү н қ атты капитан Гуль. – Итті жек кө ріп, тарақ анды тә уір кө ргенің із қ алай?

– Ие, осындай жақ сы итті жек кө руге бола ма? – деді кішкентай Джек, екі қ олымен Дингоның басын қ ұ шақ тап.

– Ие... бә лки... – деп мің гірледі Бенедикт ағ ай. – Бірақ бұ л жексұ рын менің сенімімді ақ тамады, алдап кетті.

– Бенедикт мырза, мұ ның ыз қ алай! – деп миссис Уэлдон шаң қ етті. – Сіз шынымен-ақ Дингоны да қ ос қ анаттылар немесе қ абыршақ қ анаттылар тобына жатқ ызғ ың ыз келе ме?

– Жоқ, – деп шындап жауап қ атты ғ алым. – Динго австралиялық иттердің тұ қ ымынан болғ анымен, ол батыс африкалық жағ алаудан табылғ ан!

– Ә бден дұ рыс, – миссис Уэлдон оның сө зін мақ ұ лдады.

– Том мұ ны «Вальдекте» болғ ан уақ ытында естіген.

– Сондық тан... мен... мен бұ л хайуанның ү стінде батыс африкалық жануарлар дү ниесіне тә н бірер жә ндік болар деп тү сінген едім...

– О, тоба! – деді миссис Уэлдон.

– Оның ү стінен оң дырмай шағ атын бірер бү рге табылып қ алуы да ық тимал.

– Динго, естимісің? – деді капитан Гуль. – Естимісің?

Сен борышың ды ө темепсің ғ ой.

– Бірақ мен оның жү нін тарап босқ а ә уре болдым, – деді энтомолог, ө зінің ренжіп қ алғ анын жасырмай. – Оның ү стінен ең болмаса жалғ ыз бү рге де табылмады.

– Егер оның ү стінен бү рге табыла қ алса, сіз оны ө лтірер ме едің із? – деп сұ рады капитан.

– Сударь, – деп Бенедикт ағ ай салқ ын жауап қ атты, – сэр Джон Франклин1ешқ ашан да жә ндікті бекерден-бекерге ө лтіре бермеген, мұ ны біліп қ ою сізге артық болмас деймін, ол кісі тіптен бү ргенің шақ қ анынан анағ ұ рлым улы америка масаларын да ө лтірген емес. Сэр Джон Франклиннің тең із ісінде аз да болса ең бегі бар екендігіне таласпассыз деймін?

– Дұ рыс! – деп капитан Гуль басын изеді.

– Бір кезде оны кө к шыбын – москит шағ ыпты. Бірақ Франклин оны ү ркітіп жіберіп былай депті: «Жө нің е кетсейші. Дү ние кең, екеумізге де еркін жетеді ғ ой!»

– Аһ а! – деді капитан Гуль кең мағ ыналы ү нмен.

– Ие, сударь!

– Бенедикт мырза, бұ л сө зді Франклиннен кө п бұ рын басқ а біреудің айтқ анын білесіз бе?

– Басқ а біреу?!

– Ие, оны Тоби ағ ай айтқ ан екен.

– Ол энтомолог болғ ан ба? – деп сұ рады жалма-жан Бенедикт ағ ай.

– О, жоқ, Стерннің Тоби ағ айы2энтомолог болмаса да, мұ рнының астына келіп ызың дағ ан шыбынғ а: «Ә рі кет, оң бағ ан сорлы! Мен сағ ан зиян келтіріп қ айтем? Дү ние кең, қ ысылып-қ ымтырылмай-ақ екеуміз де еркін сыямыз» деген сө зді мейірбандық етіп айта алғ ан.

– Бұ л Тоби ағ ай дегенің із жігіт екен! – деп айқ айлады Бенедикт ағ ай. – Ол кісі ө лген бе?

– Ө лген болар деймін, – деп жайбарақ ат жауап қ атты капитан Гуль, – ө йткені Тоби ағ айдың ө зі дү ниеде болғ ан емес.

Жұ рттың бә рі Бенедикт ағ айғ а қ арап кү ліп жіберді.

1 Джон Франклин (1786-1847) – полюстік елдерді зерттеуші ағ ылшын тең ізшісі.

2 Тоби ағ ай – ағ ылшын жазушысы Лорнес Стерннің «Тристрам Шендтің ө мірі мен ойлары» романындағ ы кейіпкерлердің бірі (1713-1768).

Бұ л сияқ ты достық ә ң гіме-ә зіл ұ зақ қ а созылғ ан жолдың қ ысқ аруына себепші болды. Бенедикт ағ ай қ атысқ ан жердегі ә ң гіме энтомология ғ ылымының маң ында болатындығ ы ө зінен-ө зі тү сінікті.

Тең із беті толқ ынсыз ү немі тынық болды, бірақ баяу ескен жел кеме желкенін ә лсіз керіп, «Пилигримнің» шығ ысқ а қ арай жү зуі мандымады. Капитан Гуль кеменің жел жақ сы соғ атын аймақ қ а енуін асығ а кү тті.

Бенедикт ағ ай энтомологияның жасырын сырын Дикке тү сіндірмек болып ә рекеттенгенін айта кетуіміз керек. Бірақ жасө спірім оның бұ л қ ұ рметіне кө ң іл бө лің кіремей, жалтара берді, сондық тан ғ алым лекцияны негрлерге оқ и бастады. Ақ ырында шыбын-шіркей туралы ә ң гімеден олар да тойып, қ ашқ алақ тай берді. Бенедикт ағ ай палубада кө рінсе-ақ болды, негрлер команда бө лмесіне кіріп тығ ылатын болды. Қ ұ рметті энтомолог енді лекцияны бір ғ ана тың даушығ а – тек Геркулеске ғ ана оқ ып қ анағ ат етуіне тура келді, ол Геркулестің бит-бү ргеден жарғ ақ қ анаттыларды ажырата аларлық тай қ абілеті барлығ ын білген еді.

Алып негр енді қ оң ыздар арасында болды, олардың ішінде ызылдауық қ оң ыз, шелкундар, мү йізді қ оң ыздар, ұ зынтұ мсық қ оң ыздар, шұ бар қ оң ыздар, қ абық кемірушілер, дә н жеушілер, тағ ы басқ алар бар. Геркулес Бенедикт ағ айдың коллекциясын аударыстырып кө ре берді, Бенедикт ағ ай ө зінің кеудіреп тұ рғ ан қ ұ рт-қ ұ мырсқ аларын Геркулестің жұ п-жуан қ ысқ аштай қ атты қ олдарымен дө рекі ұ стағ анын кө ргенде, қ иратады деп қ орқ ып, зә ресі қ алмады. Бірақ есейіп қ алғ ан оқ ушы лекцияны аса зейін қ оя тың дайтын-ды. Сондық тан да профессор ө з байлығ ын алыптың қ олына беруге тә уекел етті.

Бенедикт ағ ай Геркулеске сабақ беріп жү рген кезде, миссис Уэлдон да кішкентай Джекке жазу жаздырып, хат танытты, ал Дик Сэнд оғ ан есеп бастамасын ү йретті.

Ү йретілген сабақ қ ызғ ылық ты ойын сияқ ты болғ андық тан, бес жасар сә би оқ уды оң ай мең геріп кетті. Миссис Уэлдон кішкентай Джекке оқ у ү йреткенде ә ліппе қ олданбай, қ ызыл

бояумен ү лкен етіп ә ріптің таң басы салынғ ан ағ аш ойыншық қ олданды. Кейде ол ә ріптерден бірер сө з қ ұ растыратын да, араластырып жіберіп, ә лгі сө зді қ айтадан қ ұ растыртатын- ды.

Бұ л ойын балағ а аса ұ нады. Ол біресе ә ріптерден сө з қ ұ рап, біресе барлық ә ріптерді араластырып жіберіп, ә лгі сө зді қ айтадан қ ұ рап, каютада немесе палубада кү н сайын ұ зақ уақ ыт ә уреленетін болды.

Бұ л ойын дә ріптеп айтуғ а тұ рарлық сондай ғ ажап, ойда жоқ бір оқ иғ аның пайда болуына себепші болғ ан еді.

Бұ л оқ иғ а тоғ ызыншы ақ пан кү ні ертең гісін болды. Джек текшеден бірер сө з қ ұ растырып палубада отыр, сө з қ ұ растырылғ ан текшені Джек араластырып жіберген соң, Том қ арт ә лгі сө зді жаң адан ө зі қ ұ рауғ а тиіс. Ол Джектің нендей сө з қ ұ растырғ анын кө рмеу ү шін, кө зін қ олымен басып ойын тә ртібін сақ тап, бір шетте отыр.

Одан бас ә ріптер мен жол ә ріптерден басқ а, цифрлар жазылғ ан текшелер де бар-ды. Сө йтіп, бұ л ойын оқ ып ү йрену ү шін ғ ана емес, есеп ү йрену қ ұ ралы да болды.

Джек текшелерді қ атарынан тізіп қ ойды да, қ абағ ын тү йе тү сіп, ішінен ө зіне керекті ә ріпті алды. Ауыр жұ мысқ а баланың беріліп кеткендігі сонша, тіптен ө зінің қ асында жү рген Дингоны да байқ ағ ан жоқ.

Ит ойда-жоқ та бір ә ріпке кө зін қ адап, тұ рғ ан орнында сіресті де қ алды. Оң жақ алдың ғ ы аяғ ын кө теріп, қ ұ йрығ ын бұ лаң датты. Сосын текшені тістеп алып, бірнеше қ адам арырақ апарып палубағ а қ ойды.

Бұ л текшеде «С» ә рпі жазылғ ан еді.

– Бер, Динго! – деп айқ айлады Джек, текшені Динго жеп қ оятындай кө ріп.

Динго қ айтып келді де, тағ ы бір ә ріпті тістеп алып ана ә ріптің қ атарына апарып қ ойды.

Екінші текшеде «В» ә рпі бар-ды. Джек айқ айлап жіберді.

Оның айқ айына палубада жү рген миссис Уэлдон, капитан Гуль жә не Дик Сэнд – бә рі жү гіріп келді.

Джек оларғ а иттің таң ғ ажайып қ ылығ ын баяндады.

Динго ә ріп таниды екен! Мұ ны кішкентай Джек ө з кө зімен кө рген.

Дик Сэнд текшені Джекке ә келіп бергелі итке барып еді, Динго оны ырылдап қ арсы алды.

Сонда да болса жасө спірім текшені иттің алдынан алып, қ албырдағ ы текшелерге ә келіп қ осты. Динго жү гіріп келіп, ә лгі екі ә ріпті қ албырдан қ айта аралап тауып алды да, бір шетке апарып қ ойды. Ә ріптің ү стіне аяғ ын салып, ешкімге бермеймін деген сияқ ты кейіп кө рсетіп, тұ рғ ан адамдарғ а алара қ арады. Ә ліппенің басқ а ә ріптеріне қ арағ ан да жоқ, оғ ан бө тен ә ріптер мү лдем керексіз сияқ ты.

– Нендей ғ ажап! – деп дауыстады миссис Уэлдон.

– Шынында да ө те ғ ажап, – деді капитан текшеге тесіле қ арап.

– С, В, – деп оқ ыды миссис Уэлдон.

– С, В, – деп капитан Гуль де қ айталады. – Дингоның қ арғ ы бауындағ ы ә ріптер де осы!

Сосын ол қ арт негрге кенет бұ рылып:

– Сіз бұ л итті «Вальдек» капитаны жуырда асырап алды дедің із, білем? – деп сұ рады.

– Ие, Дингоның «Вальдекке» келгеніне не бары екі-ақ жыл шамасы ғ ана.

– «Вальдектің» капитаны бұ л итті Африканың батыс жағ алауынан тауып алып па еді?

– Ие, Конго жағ асынан тапқ ан. Бұ л туралы «Вальдек» капитанының бір емес, ә лденеше рет айтқ анын естігенім бар.

– Сө йтіп, Дингоның бұ рынғ ы иесінің кім екенін жә не оның Африкағ а қ алай барып қ алғ анын ешкім білмеді ме?

– Ол жағ ы ешкімге мә лім емес, капитан. Иттің тағ дыры тастап кеткен нә рестеден де жаман ғ ой: ө йткені оның ешқ андай қ ұ жаты, айтуғ а тілі жоқ.

Капитан Гуль ойғ а қ алды.

– Сіз бұ л екі ә ріптен бірдең е тү сіндің із бе? – деп сұ рады миссис Уэлдон.

– Ие, миссис Уэлдон, бұ л ә ріптер мені ойғ а қ алдырып тұ р... Дегенмен, мү мкін, ә лдеқ алай дө п келе қ алғ ан болар.

– Қ алайша?

– Бұ л екі ә ріпте мә н болуы мү мкін, бұ лар бір ержү рек саяхатшының тағ дырын анық тауғ а жә рдем етер деймін.

– Сіздің не айтқ алы тұ рғ аның ызғ а тү сіне алмадым.

– Миссис Уэлдон, сабыр етің із, қ азір айтам: 1871 жылы, дә лірек айтқ анда, бұ дан екі жыл бұ рын, бір саяхатшы континентті батыстан шығ ысқ а қ арай кесіп ө тпек болып, Францияның Географиялық қ оғ амынан тапсырма алып, Африкағ а жө нелген. Оның экспедициясының аттанғ ан жері дә л Конго ө зенінің жағ асы болатын. Барып тірелетін ақ ырғ ы пункті Ровум ө зенінің сағ асындағ ы Дельгадо мү йісі, саяхатшылар Ровум ө зенін жағ алап тө мен ағ уғ а ниеттенген. Ол Самюэль Вернон деген адам еді.

– Самюэль Вернон?! – деп қ айталады миссис Уэлдон.

– Ие, Самюэль Вернон. Байқ айсыз ба, ол кісінің аты мен фамилиясы Дингоның алфавит ішінен аралап алғ ан ә ріптерінен басталады жә не ол ә ріптер оның қ арғ ы бауына ойылып жазылғ ан.

– Шынында да сә йкес екен, – деді миссис Уэлдон. – Ал сонымен ол саяхатшы не болды?

– Ол кісі экспедицияғ а аттанып кеткен, – деп жауап қ атты капитан Гуль, – сол кү ннен бері одан ешқ андай хабар жоқ.

– Мү лдем хабарсыз кетті ме? – деп сұ рады Дик Сэнд.

– Ие, мү лдем хабарсыз, – деді капитан Гуль.

– Бұ дан нендей қ орытынды шығ армақ сыз? – деп сұ рады миссис Уэлдон.

– Демек, бұ л ит...

– Бұ л ит, Самюэль Вернонның иті болса керек. Бірақ егер менің болжалым дә л болса, Динго қ ожасынан гө рі

бақ ыттырақ: ол ө зін «Вальдектің» капитаны тауып алғ ан жерге, Конго ө зенінің сағ асына кері оралып жетуіне мү мкіндік болды.

– Капитан, сіз мынаны айтың ызшы, француз саяхатқ а ит ертіп шық қ анына сенімің із бар ма, ә лде бұ л сіздің тек жорамалың ыз ба?

– Жоқ, миссис Уэлдон, бұ л менің тек жорамалым ғ ана,

– деп жауап қ атты капитан Гуль. – Дегенмен, Дингоның бү кіл алфавит арасынан «С» пен «В» ә рпін ажырата білуі, Самюэль Вернонның иті екендігіне талассыз дә лел бола алады. Ә рине, иттің жиырма алты ә ріптен қ ұ ралғ ан алфавит арасынан екі ә ріпті ажырата білуді қ айдан жә не қ алай ү йреніп жү ргенін айта алмаймын. Ә йтеуір сол екі ә ріпті Дингоның білетіні анық, ана қ араң ызшы, оның текшелерді аяғ ымен ысырып қ оюы, мынаны оқ ың ыз деп бізге жалынғ ан сияқ ты емес пе?

Шынында да Дингоның қ ылығ ын басқ аша пайымдауғ а болмайтын еді.

– Бұ л қ иын экспедицияғ а Самюэль Вернон жалғ ыз шық қ ан ба? – деп сұ рады Дик Сэнд.

– Білмеймін, – деді капитан Гуль. – Бірақ жергілікті халық тан жү к кө теруші отряд алуы ық тимал.

Осы минутта Негоро палубағ а шығ а келді. Алғ ашқ ыда оның келгенін ешкім байқ ағ ан жоқ жә не «С» пен «В» ә рпін бұ рынғ ысынша аяғ ымен басып тұ рғ ан итке португалдың отты кө зімен қ арағ анын да ешкім сезбесе керек. Бірақ Динго кеме аспазын кө рісімен, тісін ақ ситып ызалана ырылдады.

Негоро сол сағ атында кері бұ рылып ө зінің каютасына кіріп кетті, бірақ оның итке қ арап ө ткен отты кө зінде ешқ андай жақ сылық тың нышаны жоғ ы айқ ын еді.

– Мұ нда бір қ ұ пия сыр бар екен, – деп кү бірледі капитан Гуль.

– Иттің алфавит ажыратуды ү йренуі ғ ажап емес пе? – деді Дик Сэнд.

– Жоқ, жоқ! – деп айқ айлады кішкентай Джек. – Мамам оқ и да, жаза да білетін иттің ә ң гімесін мағ ан талай айтқ ан. Ол иттер тіптен мектеп мұ ғ алімі сияқ ты домино ойнауды да біледі екен.

– О, қ арашығ ым, – деді миссис Уэлдон кү лімсірей сө йлеп,

– мен сағ ан Мунито деген итті ә ң гіме еткенмін, ол ит мү лде сенің айтқ аның дай білімді емес. Егер менің естігеніме сенетін болсаң, Мунито ө зінің сө з қ ұ растырғ ан ә ріптерін бірінен- бірін ажырата да білмейді, оның «білгірлігіндегі кү ллі жасырын сыр, – есту мү шесінің аса сезгіштігінде екен. Оның иесі бір пысық америкалық болғ ан, ол Мунитоның бұ л қ асиетін біліп, итті ү йрете бастайды, сө йтіп, ақ ырында таң ғ аларлық нә тиже шығ арғ ан.

– Миссис Уэлдон, ол адам Мунитоны қ алай ү йретті екен? – деп сұ рады, жас ә йелдің ә ң гімесіне Джектен де бетер қ ызық қ ан Дик.

– Ол былай, достым. Мунито жиналғ ан жұ ртқ а «ойын» кө рсетерде, ү стел ү стіне мына текшелер сияқ ты ә ріп таң басы салынғ ан текшелер қ ойылады. Ит қ ұ растырылуғ а тиісті сө зді халық тың айтуын кү тіп, ү стел ү стінде ә рлі-берлі жү ре береді. Айтылғ ан сө зді ит иесінің білуі шарт.

– Демек, иесі қ асында болмаса... – дей беріп еді Дик.

–...Ит ө здігінен тү к те істей алмас еді, – деп миссис Уэлдон Диктің сө зін жалғ астырып ә кетті. – Ә ріп таң балары жазылғ ан текшелердің ү стел ү стінде жаюлы жатқ анын жаң а ғ ана айтып ө ттім, Минуто ол ә ріптердің жанына келіп ә рлі- берлі жү ре береді. Қ ұ растыратын сө зге керекті ә ріптің тұ сына келеді де, қ алт тұ ра қ алады, бірақ ол ө зіне керекті ә ріпті танығ андық тан тоқ тамайды, иесінің қ алтасындағ ы тіс шұ қ ығ ыш қ ауырсынның шырт еткен дыбысын естіп тоқ тайды, қ ауырсынның шырт еткенін басқ а адамдар аң ғ армай қ алады. Болмашы дыбыс иттің ә лгі текшені алып, басқ а текшелердің қ атарына апарып қ оюына берілген белгі еді.

– Мұ ндағ ы жасырын сыр бар болғ аны осы-ақ па? – деді Дик Сэнд.

– Ие, бар болғ аны осы, жасырын сырдың ешқ андай қ иындығ ы жоғ ын байқ ағ ан боларсың, – деп жауап қ атты миссис Уэлдон. – Дегенмен циркте кө рсетілетін басқ а да фокустардың кө пшілігі осы сияқ ты оң ай болады. Иесі жанында болмаса, Мунито «талантты білгірлігін» ө здігінен істей алмас еді. Ал енді мына Динго Самюэль Вернонның жоғ ында-ақ,

– егер мұ ның иесі шынында да сол болса, мына екі ә ріпті тани білді, мен бә рінен бұ рын осығ ан таң данып тұ рмын.

– Расында да бұ л таң данарлық уақ иғ а, – деді капитан Гуль. – Дегенмен бұ л арада Динго жұ рттың қ алауымен сө з қ ұ растырып тұ рғ ан жоқ: оның аралап алатыны тек қ ана екі ә ріп, сол ә ріптен жаң ылып жаза баспайтыны ғ ажап. Бір ит қ айыршыларғ а ү лестіруге арналғ ан қ алдық астан ас сұ рап монастырь есігіндегі қ оң ырауды шылдыратуды ү йренген екен, сол ит ет қ ақ тайтын істік темірді кү н ара аударып тұ руғ а тиіс бопты, осы жұ мысын кезексіз кү ндері істемей жү ріпті. Мү мкін, ол иттер біздің Дингодан анағ ұ рлым зейіндірек болар. Бірақ ә ң гіме онда болып тұ рғ ан жоқ. Біздің алдымызда талассыз екі факті тұ р: Динго, текше алфавитінің ішінен тек қ ана «С» мен «В» ә рпін аралап алады. Шамасы, ол басқ а ә ріптерді танымайтын шығ ар. Бұ дан бір ғ ана қ орытынды шығ аруғ а болады: осы екі ә ріп иттің есінен қ алмастай бір уақ иғ ағ а себеп болғ ан.

– Аһ, капитан Гуль, – деп кү рсінді Дик Сэнд, – Дингоның тілі болса, мына екі ә ріпті қ айдан білетінін жә не аспазғ а неліктен тісін қ айрайтынын айтып берер еді!

– Тіс болғ аның а! – деп кү лді капитан Гуль, Динго есінегенде оның ақ сиғ ан ө ткір тісін кө рсетіп.