КӨКЖИЕКТЕН КӨРІНГЕН КИТ

Дингоның адам таң ғ аларлық қ ылығ ы капитан Гульдің, миссис Уэлдонның жә не Диктің кеме кормосындағ ы ә ң гімелеріне ә лденеше рет тақ ырып болғ анын аң ғ ару қ иын

емес. Кеме аспазының мінезі ә зірге бұ рынғ ысындай қ алтқ ысыз бола тұ ра, жас матрос іштей Негороғ а сенімсіз қ арады.

Бақ тағ ы команда бө лмесінде болғ ан ә ң гімеде, оқ и білетін иттердің арасында Динго білімдірек, тіпті кейбір жаман- жә утік матростардан жақ сырақ жаза алады деген сө здер айтылды. Егер ол ә зір адамша сө йлемесе, оның қ ұ пия сырды сақ тай тұ руғ а байланысты бірер себебі бар шығ ар.

– Бір сә тті кү ні, – деп шешенси кетті рульші Болтон, – бұ л тө беттің мағ ан келіп: «Болтон, біз бү гін қ ай жақ қ а қ арай бет алып бара жатырмыз? Норд-вестке1ме, болмаса вест- полунордқ а ма?» деп сұ рағ анын ә лі-ақ кө рерсіздер. Ә рине, сонда мен оғ ан жауап қ айырамын ғ ой.

– Тіл білетін хайуандар аз емес, – деді екінші матрос, – мысалы, сауысқ андар, тотылар!.. Олар сө йлей білгенде, ит неге сө йлемеске? Ауызбен сө йлеуден гө рі, тұ мсық пен сө йлеу анағ ұ рлым қ иынырақ болар.

– Дұ рыс қ ой, – деді боцман Говик, дегенмен адамша сө йлейтін ит ешқ ашан болғ ан емес.

Дү ниеде адамша сө йлей алатын ит бар екенін «Пилигрим» командасы білсе, қ айран қ алар еді. Бір датчан ғ алымның жиырма сө зді анық айта алатын иті болыпты. Бірақ иттің сө зі мен мағ ыналы сө здің арасы жер мен кө ктей алшақ жатыр. Датчан ғ алымның итінің ү н шығ аратын мү шесі, дауысты анық шығ ара алатын болып ерекше жаралғ ан. Бірақ ол ит айтылғ ан сө здің мазмұ нына, тотыдан немесе шық ылдақ торғ айдан артық тү сінбеген. Сө йлей білетін хайуандар ү шін бұ л сө здер ә н мен айқ айдың бір тү рі сияқ ты.

Қ анша айтқ анмен, ә йтеуір «Пилигрим» бортында Динго ең қ адірлі хайуан болды. Иттің осы ерекшелікті мақ тан етіп мардымсымағ анын айта кету керек. Капитан Гуль ағ аш текшелерді иттің алдына бірнеше қ айтара жайып тастап байқ ау жасады, бірақ Динго жаң ылып не болмаса қ обалжымастан

1 Норд-вест – солтү стік-батыстан есетін жел.

«С» мен «В» ә рпінің таң басы салынғ ан текшені ғ ана ала берді. Алфавиттің басқ а ә ріптеріне қ арағ ан да жоқ.

Капитан Гуль осы тә жірибесін Бенедикт ағ айдың алдында бірнеше рет қ айталап жасады. Бірақ ғ алымның бар ық ыласы жә ндікте болып, Дингоның қ ылығ ына ешқ андай қ ызық пады.

– Бұ л сияқ ты қ абілеттілік тек итке ғ ана тә н деп ойлауғ а болмайды, – деді ол бір кү ні. – Басқ а да толып жатқ ан ақ ылды хайуандар бар. Бірақ олар да ит сияқ ты, ішкі сезімге бағ ынады. Дегенмен кеменің апатқ а ұ шырап талқ аны шығ атынын алдын ала сезіп, кемеден қ ашатын егеуқ ұ йрық ты мысалғ а алсақ та болады. Қ ұ ндызды еске тү сірің із, олар ө зен суы кө терілер алдында ө здерінің бө геттерін биіктетіп алады, есектің қ атері деген қ атер тіптен тамаша, ө лген иесін жоқ тап, соның қ айғ ысынан ақ ырында ө зі де ө лген атты да айта кетуге болады. Ү йретілген қ ұ стың ү йретушісіне ілесіп бір сө йлем сө з сө йлегені де белгілі. Біз бір бө лмедегі қ онақ тың есебін дә л санап шығ аратын тотыны да білеміз, оның бұ л данышпандығ ын астрономия обсерваториясының есепшісі де кү ндер еді, Қ ұ мырсқ алар ү лкен қ алаларымыздың қ ұ рылысшыларын ү йрете алады. Мен титімдей ғ ана жә ндіктердің де ақ ыл-сезімінің ө рістегеніне шексіз мақ танамын. Бір кардиналдың (католик дінбасыларының бірі) тотысы туралы ә ң гіме бар, ол тоты бү кіл дұ ғ аны мү дірмей қ атарынан оқ ып шығ атын болыпты, тоты бұ л ең бегі ү шін жылына жү з алтын ақ ша алып тұ рыпты деседі. Физика заң ын білмейтін су ө рмекшісі су тү біне ау кү мбезін орнатады, бү ргелер желгіш ат сияқ ты арба сү йрейді, олар сапта тұ рып жаттығ у ісін карабинерлерден кем орындамайды, олардың зең бірек атуы, Вест-Пойнтты1бітіріп диплом алғ ан зең бірекшілерден ешбір кем емес. Жоқ, Динго сіздердің мақ тауларың ызғ а лайық емес. Ал енді ол ә ліппеге жетік болса, онысы ө з ең бегі боп табылмайды, бұ л ә лі де біз білмеген «сауатты иттер» тұ қ ымынан шық қ ан болуы ық тимал.

1 Вест-Пойнт – Нью-Йорк штатындағ ы ә скери мектеп.

Бірақ кө пшілік пікірінше, кү ншіл энтомологтың бұ л сияқ ты сө здері Дингоның беделін ешбір кеміте алмады, ол туралы жә не иттер дү ниесіндегі адам таң ғ аларлық уақ иғ алар жайындағ ы ә ң гімелер бақ та бұ рынғ ысынша ө тіп жатты.

Итті мақ тағ ан қ ызу ә ң гімеге жалғ ыз-ақ Негоро қ атысқ ан жоқ. Ә лде ол оны ө те-мө те ақ ылды деп ойлайтын болар. Дингоның кеме аспазына деген ө штігі ө згерместен бұ рынғ ы кү йінше қ ала берді. Егер Динго, біріншіден, ө зін-ө зі қ орғ ауғ а қ абілетсіз ит болса, екіншіден, оны бү кіл экипаж жақ сы кө ріп қ адірлемесе, Негоро Дингоның сыбағ асын берер де еді.

Негоро енді бұ рынғ ыдай емес, Дингоның кө зінен аулақ жү ретін болды. Текше алфавитінен кейін адам мен иттің арасындағ ы ө шпенділік ө ршіп бара жатқ анын Диктің байқ ауына Негороның бұ л қ ашқ алақ тауы кедергі бола алмады. Ол екеуінің арасындағ ы бұ л сияқ ты ө шпенділік мү лдем тү сініксіз мә селе еді.

Адамдарды мезі қ ылып, «Пилигримді» бір орнынан тапжылдырмай ақ панның онына дейін созылғ ан тымырсық солтү стік-шығ ыстан қ арсы соқ қ ан желге ауысты. Бірақ сол кү ні норд-осттың желі бірсыпыра бә сең дей тү сті, енді капитан Гуль тез арада жел ың ғ айы ауысады деп ү міттене бастағ ан- ды. Солтү стік-батыстан жел соқ са, кеме желкендерін тү гел кө теруге мү мкіндік болады, капитанның ү міттенгені де осы еді. «Пилигримнің» Окленд портынан шық қ анына не бары он тоғ ыз кү н. Кідіріс кө п емес, жел ың ғ ай соқ са, жақ сы жабдық талғ ан кеме, бос ө ткен кү ндердің есесін оп-оң ай толтырар еді. Бірақ жел ә лі ауысқ ан жоқ. Мұ ны бірнеше кү н кү ту керек болды.

Мұ хит беті бұ рынғ ысындай қ ұ лазығ ан кү йі. Оң тү стік полюс тең іздерінде кит аулап жү рген аушылар елдеріне қ айтуды ә лі ойлағ ан да жоқ. Сондық тан да ерекше жағ дайдың қ ысымымен кит аулау кә сібін уақ ытынан бұ рын тоқ татып, аушылық орнын тастап кеткен «Пилигрим», тропикке қ арай Козерогқ а бара жатқ ан бірер кеме кездесер деп ү міттенген.

Жоғ арыда айтылып ө ткен Америка мен Австралия арасында қ атынап тұ ратын трансокеандық пакетботтар ө те тө мен ендікпен жү ретін-ді.

Алайда тең із беті иесіз жатқ ан кездерде айнала тө ң іректі шолмай бейқ ам отыруғ а болмайды. Тең із беті ілтипатсыз тең ізшіге біркелкі ө згеріссіз кө рінгенмен, нағ ыз тең ізші оның қ ұ былып, алуан тү ске еніп тұ рғ анын кө ре алады.

Тең іздің кө з тойғ ысыз кө ркем кө рінісі, тең із сү йетін адамдарды рақ атқ а бө лейді. Міне, бір уыс тең із шө бі қ алқ ып келеді, ұ зын-ұ зын тең із ө сімдігінің тең із бетінде болмашы ғ ана ізі қ алып барады, ана бір жақ та тақ тай сынығ ы кө рінеді, ол сынық та не-не қ ызық жұ мбақ ты жағ дайлар болуы мү мкін. Осынау шексіз кө к айдын адам қ иялына қ аншама азық десең ізші! Бірде бу болып бұ лтқ а ұ шып, бірде жаң быр болып тең ізге қ ұ йғ ан осы бір су тамшыларының ә рқ айсысында ә лдене бір апаттың қ ұ пия сыры жоқ деймісіз!

Мұ хиттың қ ұ пия сырын алдына жайып сала білетін адамдардың сол бір ақ ылы жан сү йсінерлік нә рсе ау!

Судың бетінде де, тү бінде де – қ айда қ арасаң да қ айнағ ан ө мір. «Пилигрим» жолаушылары, қ ыс болып суық тү сер қ арсаң ында поляр жақ тан қ айтып бара жатқ ан қ ұ стардың ұ сақ балық тарды аулап жү ргенін тамашалап келе жатты. Дик Сэнд аң шы мылтығ ына да, алтыатарғ а да – екеуіне бірдей мерген болатын: жас жігіт ұ шып бара жатқ ан қ ұ стардың бірнешеуін атып тү сірді.

Ақ дауылпаздар аспанда қ алық тап айналып жү р. Сонау шырқ ау биікте, аспан айдынына шарық тай ө рлеп, алып шағ алалар қ алық тайды. Судан алатын азығ ын кө ргенде, біресе ол жағ ына, біресе сол жағ ына тө ң керіліп, тө мен қ арай қ ұ йылғ аны-ақ тамаша! Балық ты іліп алғ ан кейбір алып шағ алалар, толқ ын жалын жалай ұ шып, аспандайды.

Тең із бетінің осылай ү здіксіз қ ұ былуы – кереметтей кө ркем кө рініс. Тек табиғ ат қ ұ былысына немқ ұ райды салқ ын қ арайтын кейбір адамдарғ а ғ ана тең іздің бірқ алыпты кө рінуі ық тимал.

Ақ панның оны кү ні миссис Уэлдон «Пилигрим» палубасында серуендеп жү ріп, тең із бетінің кенет қ ызғ ылт тартып бара жатқ анын байқ ап қ алды. Су қ анмен боялғ ан тә різді боп кө рінді. Осы жұ мбақ ты қ ызыл алқ ап кө з жетерлік жерге тегіс жайылғ ан.

Миссис Уэлдон палубада кішкентай Джекпен ойнап жү рген Дикке қ арап:

– Дик, ана қ арашы, тең із беті нендей ғ ажап. Мына қ ызыл бояу қ айдан пайда бола қ алды? Бұ л ә лдебір тү рлі тең із шө бі болар ма? – деді.

– Жоқ, миссис Уэлдон, – деді бала жігіт, – тең із суын бояп тұ рғ ан миллиондағ ан қ ұ мдай ұ сақ шаяндар, бұ л жә ндіктер – тең іздің сү тқ оректі алып хайуандарының азығ ы. Балық шылар бұ ларды «кит кө жесі» дейді.

– Ұ сақ шаяндар! – деді миссис Уэлдон таң данып. – Тіптен қ ұ ртымдай екен, ө здерін тең із жә ндіктері десе де болады! Бенедикт ағ ай бұ ларды коллекциясына қ уана-қ уана қ осатын болар.

Сө йдеді де, миссис Уэлдон айқ айлап Бенедикт ағ айды шақ ырды.

– Бенедикт ағ ай, мұ нда келің ізші...

Бенедикт ағ ай мен капитан Гуль каюталарынан қ атар шық ты.

– Бенедикт ағ ай, ана қ араң ызшы! Тең із бетіндегі қ ұ жынағ ан қ ызыл дақ ты кө ресіз бе? – деп сұ рады миссис Уэлдон.

– Ие, кө рдім, – деп дауыстады капитан Гуль. – Кит кө жесі ғ ой! Мінеки, Бенедикт мырза, шаянсымақ тарды зерттейтін болсаң ыз, ө те қ олайлы жағ дайың ыз келді.

– Тү к те емес, – деді энтомолог.

– Тү к емесі қ алай? – деп таң данды капитан. – Бұ ларғ а сіздің кө ң іл бө лмей, немқ ұ райды қ арауғ а хақ ың ыз жоқ! Егер жаң ылмасам, бұ л шаянсымақ тар – буынды жә ндіктер тобына қ осылады жә не сапа жағ ынан да...

– Тү к те емес! – деді Бенедикт ағ ай басын шайқ ай тү сіп.

– Япырай! Энтомологтың бұ л сияқ ты немқ ұ райдылығ ы...

– Капитан Гуль, – деп Бенедикт ағ ай оның сө зін бө лді,

– сіз менің жә ндік зерттеуші екенімді ұ мытпаң ыз.

– Демек, Бенедикт мырза, сіз бұ л шаянсымақ тарғ а қ ызық пайтын болдың ыз ғ ой? Егер сіздің кит қ ұ рсағ ындай қ ұ рсағ ың ыз болса, мына тойғ а қ андай қ уанар едің із? Миссис Уэлдон, біздер кит аулаушылар тең ізде жү ріп бұ л сияқ ты шаянсымақ тар кездесе қ алса, гарпун мен қ айық тарымызды ә зірлеп қ оюғ а асығ атынбыз. Мұ ндай жағ дай ұ шырасса, олжаның жуық екеніне кү мә нданбауғ а болады...

– Бірақ мына қ ұ ртымдай ғ ана шаянсымақ тарғ а кемедей ү лкен кит тоя қ оя ма? – деп сұ рады Джек.

– Ей, балапаным, мұ ның таң данарлық несі бар? – деді капитан Гуль. – Астың ең дә мдісін жарма мен майда тартылғ ан ұ ннан пісіреді ғ ой. Киттер бұ л сияқ ты шаянсымақ тар тобына кезіге қ алса, мұ ны оның ү шін жаюлы тұ рғ ан дастарқ ан дей бер. Оның кең ірдегінен келгенше кө жеге тоюы ү шін тек қ ана аузын ашса болғ аны. Мың -мың дағ ан шаянсымақ тарды асап алады да аузын жабады. Оның таң дайындағ ы щетка сияқ танып салбырап тұ рғ ан «кит мұ рты» деп аталатын мү йіз талшық тар сү зекі болып балық шы ауының міндетін атқ арады. Сө йтіп, оның аузына тү скен шаянсымақ тар қ ұ тылып кете алмайды, сенің жұ тқ ан кө жең қ арның а қ арай қ алай жылжыса, мың -мың дағ ан шаянсымақ тар да киттің орасан кең қ ұ рсағ ына солай жылжи береді.

– Джек, сен кит мырзаның шаянсымақ тарды бір-бірлеп қ абығ ын аршып уақ ыт оздырмайтынын біліп қ ой! – деп ү стеді Дик.

– Алып мешкей кө жемен жең сігін басып жатқ ан кезде,

– деп капитан Гуль сө зін жайғ астыра берді, – оны шошытпастан кеменің мү лдем таяу барып қ алуы да ық тимал. Кит аулаушылар осындай жағ даймен...

Осы сә тте, капитан Гульдің сө зін қ остағ андай, вахтада тұ рғ ан матрос айқ айлап жіберді:

– Кит! Алдың ғ ы жағ ымызда, сол жақ бортқ а таман!

Капитан Гуль ұ шып тұ ра келді де:

– Кит! – деп айқ айлады. Ол кенет аң шылық делебесі қ озып, тұ мсық қ а қ арай тұ ра жү гірді.

Оның соң ынан миссис Уэлдон, Джек, Дик Сэнд, Бенедикт ағ ай да бара жатыр.

Тө рт миль шамасы ық жақ та тең із беті қ айнап жатқ ан тә різді.

Тә жірибелі кит аң шысы қ ателеспепті: тең іздің сү тқ оректі алып хайуаны шаянсымақ тар тобының арасында жылжып жү р екен. Бұ л хайуанның қ ай тү рлі кит екендігін анық тауғ а екі ара орасан алшақ еді.

Бұ л, бә лкім, солтү стік тең ізде жү ретін аң шылардың кө бірек аулайтын нағ ыз киттерінің бір тү рі болар? Нағ ыз китте арқ а қ анат болмайды. Олардың жарғ ақ қ анаты тым жалпақ та, кесіп алғ андай моп-молтақ, ал мү йіз талшық тары – кит мұ рты – аса ұ зын да кө п болады. Ә йтсе де нағ ыз киттің ұ зындығ ы он екі метрден он алты метрге дейін келеді, некен- саяқ жиырма метрге жететіндері де, тіптен одан артық келетіндері кездеседі, тері астындағ ы май қ абаты жарты метрге жетеді. Бұ л сияқ ты алып киттің бір ө зінен ғ ана ү ш жү з гектолитрге тарта май алуғ а болады.

Бұ л ә лде жолақ жон немесе бү кіш кит болар? Бү кіш киттің бауыр ескегі ұ зын, қ анат сияқ ты болады, ұ зындығ ы ү ш метрге таяу. Бү кіш киттер, киттің ішіндегі ең жуаны да ебедейсіз, ең ойыншылы болады: ол дә йімі су бетіне ыршып шығ а берді. Мына кө рінген кит ірі жолақ жон болуы да ық тимал.

Жолақ жондар ірілік жағ ынан нағ ыз киттерден қ алыспайды, салмағ ы да бір мың екі жү з центнерге жуық.

Ә зірге бұ л кө рінген қ ай тұ қ ымды кит екенін ажыратудың мү мкіндігі болмады.

Капитан Гульдің ө зі жә не «Пилигримнің» бү кіл экипажы сү тқ оректі хайуандарғ а сұ қ тана қ араумен болды.

Егер сағ ат шебері ә лдеқ алай басқ а бір бө лмеде ілулі тұ рғ ан сағ атты кө рсе, оғ ан сағ аттың бұ рауы таусылғ ан, бұ рау керек

сияқ ты кө рінеді, ал енді кит аулайтын аң шы тең із бетінде жатқ ан китті кө рсе қ айтер еді? Ұ сақ аң аулаушыларғ а қ арағ анда, ірі аң аулайтын аң шылар, ө з кә сібіне кө бірек кө ң іл бө леді деседі. Егер ірі аң ның желігі де кү шті болса, онда піл мен кит аулаушылар қ айтпек?

«Пилигрим» экипажы кеменің жү гін толтырмай елге қ айтқ андарына наразы еді, ө йткені бұ л жағ дай матростардың табысын азайтқ ан-ды.

Капитан Гуль тең із бетіне қ араумен болды. Кит ә лі алыста, кө мескі кө рінеді, бірақ танау тесігінен шаншылып аспанғ а атылғ ан суғ а қ арап, оның қ ай тү рлі кит екенін шамалауғ а болатын еді.

– Бұ л нағ ыз кит емес! – деді капитан Гуль. – Нағ ыз киттің фонтанынан мынаның фонтаны биігірек. Бү кіш те емес! Фонтанның шуылы, алыстан естілген зең бірек гү ріліндей боп шық са, бү кіш екен дей бер. Мына киттің шуылы мү лдем ө згеше. Дик, сен бұ ғ ан қ алай дейсің? – деді капитан Гуль бала жігітке қ арап.

– Мен мұ ны жолақ жон кит болар деймін, – деп жауап қ атты Дик Сэнд. – Фонтанының кү штісін қ араң ызшы. Егер жаң ылмасам, бұ л ерекшелік тек жолақ жон киттерге ғ ана тә н?

–Дұ рыс айтасың, Дик! – деді капитаи Гуль. – Ана қ ызыл судың ішінде жү зіп жү рген жолақ жон екендігіне кү мә н жоқ.

– Қ андай тамаша! – деп айқ айлады кішкентай Джек.

– Ие, балақ айым, ол алып хайуан жайбарақ ат кө жесін сылқ ытып жү р, тіптен ө зін кит аулаушылардың бақ ылап тұ рғ анын да сезер емес!

– Менің ше, – деді Дик Сэнд салмақ ты пішінмен, – бұ л жолақ жонның ең ірісі болса керек.

– Кү мә н жоқ! – деп жауап қ атты капитан Гуль кө зі жайнап. – Оның ұ зындығ ы кем дегенде жиырма екі – жиырма ү ш метр.

– Тамаша! – деді боцман. – Осындай киттің алтауы болса, «Пилигримнің» жү гі жетіп жатыр.

– Ие... – деп кү рсінді капитан Гуль.

Китті анық тап кө ру ү шін бушпритке шық ты ол.

– Егер біз осы китті соғ ып алсақ, – деп боцман оның сө зін жалғ ады, – бос тұ рғ ан кеспектердің кем дегенде жарымын майғ а толтырар едік-ау...

– Ие... шынында да... не! – деп кү бірледі капитан Гуль.

– Бұ л – ақ иқ ат, – деді Дик Сэнд, – бірақ бұ л алып жолақ жонғ а шабуыл жасау – қ ауіпсіз де емес, қ иын. Жолақ жонның қ ұ йрығ ы сұ мдық кү шті болады, бұ ғ ан сақ танып бару керек. Ең мық ты деген қ айық ты мұ ндай жолақ жонның қ ұ йрығ ы бір соқ қ аннан қ алдырмай быт-шыт қ ылады. Бірақ бұ л – ең бекке тұ рарлық олжа.

– Бұ л жолақ жон бізге аз олжа емес! – деді матростардың бірі.

– Бұ л жолақ жонмен тілдеспей ө тіп кете берудің ө зі ө кінішті! – деп даурық ты ү шіншісі.

Осы жолақ жонды аулауғ а бү кіл команданың кө ң ілі кетті. Су бетінде жү зіп жү рген денеде жү з кеспек май бар. Тек кеспектердің аузын тосса болғ аны – май ө зінен-ө зі сорғ алап қ ұ йылғ алы тұ р.

Матростар бизан-мачтаның рейіне шығ ып, киттің ә рбір қ имылына сұ қ тана қ арасып тұ рды.

Капитан Гуль ү ндеген жоқ. Ойланып бармағ ын тістей берді.

Мына жолақ жон аса қ уатты магнит сияқ ты, бү кіл экипажымен «Пилигримді» ө зіне қ арай тартты.

– Мама! Мама! – деп кішкентай Джек кенет айқ айлап жіберді. – Киттің тү рін кө ргім келеді!

– Аһ, балақ айым, китті жақ ыннан кө ргің келді ме? Несі бар, сенің қ ұ марың ды неге қ андырмасқ а? Рас емес пе, достарым? – деп капитан Гуль матростарғ а қ арады, ол аң шылық желігімен бұ дан былай қ арыса алмады. – Бізде адам кемістеу... Дегенмен қ айтсек те амалдармыз деймін...

– Амалдаймыз, амалдаймыз! – деп матростар бір дауыспен айқ айлап жіберді.

– Мен гарпуншылық міндетін бірінші рет атқ арғ алы тұ рғ аным жоқ, ұ мытып қ алмадым ба екен, байқ ап кө рейін...

– Ура! Ура! Ура! – деп экипаж бір ауыздан жауап қ айырды.