О н т о ғ ы з ы н ш ы т а р а у

«С. В».

Геркулес ескегін бар пә рменімен есіп, қ айық ты жағ ағ а қ арай бұ рды. Бір жақ сы жері, ө зен ағ ысы ә лі де болса екпіндей қ оймағ ан-ды, ө йткені ө зен арнасы бірден қ ұ лдилап кетпей, қ ұ ламаның дә л ө зіне жеткенше бірқ алыпты ең кеулеп барады екен.

Ө зеннің сол жақ беті қ арауытып тұ рғ ан орман. Орманның басын бү ркеген қ алың жапырақ кү н сә улесін тү біне тү сірмей қ алқ алап тұ р. Дик Сэнд бұ л араның адам жеушілер мекені екенін білді де, жерге мұ ң ая қ арады. Жолаушылар енді ө зен жағ алап жаяу жү рулері керек, ә йтпесе қ айық ты сү йреп су қ ұ ламасынан айналып ө ту мү мкін емес. Бұ лай етуге кішкене отрядтың шамасы да келмес еді.

Ө зен сағ асына орналасқ ан Португалия еліне бү гін бе, ертең бе жетеміз деп дә меленіп, ә бден қ ажып біткен адамдарғ а бұ л не деген ауыр соқ қ ы десең ізші! Қ айық сол жақ жағ алауғ а таяп қ алды. Жерге жақ ындағ ан сайын Дингоның мазасы кетіп, қ ың сылай берді.

Дик Сэнд ә рдайым сақ келе жатқ ан, ө йтпеске де лажы жоқ -ты. Жан-жақ тан тө ніп тұ рғ ан қ ауіп бар. Дик иттен кө зін алмай қ арап тұ р, бұ л қ алай, орманның қ алың жерінде жабайы адамдар жасырынып тұ р ма, ә лде жыртқ ыш аң бар ма екен?

– деп ойлады. Бірақ Дингоның неліктен тынышы кеткені кешікпей-ақ мә лім болды.

– Динго жылап ү ре ме, қ айтеді? – деді кішкентай Джек. Бала кішкентай қ олымен есті тө бетті мойнынан қ ұ шақ тады. Бірақ Динго баланың қ олынан жұ лқ ынып шығ ып, секіріп барып суғ а қ ойып кетті. Қ айық жағ ағ а тірелгенше, тө бет

судан шығ ып, биік шө птің арасына кіріп жоқ болды.

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд иттің бұ л қ ылығ ын қ алай жоруғ а білмей біріне-бірі қ арап қ алды. Бірнеше секундтан соң қ айық тың тұ мсығ ы су ө сімдігінің жасыл кө бігін жайынан жара барып тоқ тай қ алды. Бұ лардан ү ріккен бірнеше балшық шылар, қ ардай аппақ ақ қ ұ тандар қ ұ лақ ты жара шулап ауағ а кө терілді. Геркулес суғ а тө ніп тұ рғ ан мангфир ағ ашына қ айық ты мық тап байлап, жолаушылар жерге тү сті.

Орман арасында ең болмаса жалғ ызаяқ жол жоқ, ә йтсе де кей жерлердің шө бі жапырылып қ алғ ан, бұ л жуық арада адам немесе аң жү ріп ө ткенінің белгісі еді.

Диктің қ олында оқ таулы мылтық, Геркулес беліне балта қ ыстырып алғ ан, бұ л екеуі отрядтың алдында келе жатыр. Бұ лар он қ адам жү рмей-ақ Дингоның ү стінен тү сті. Ақ ылды тө бет жер иіскелеп, оқ тын-отқ ын маң қ ете тү сіп, із кесіп жү р. Ол ә лдекімнің ізімен ө зен жағ асына келді де, қ айтадан орман қ ойнына еніп кетті.

– Сақ болың дар! – деді Дик Сэнд. –Миссис Уэлдон, сіз Джекті қ олынан ұ стап жү рің із. Бенедикт мырза, сіз қ алып қ оя кө рмең із! Геркулес, сен сақ болғ айсың!

Динго қ айта-қ айта артына қ арап қ ойып, бейнебір тезірек жү рің дер дегендей мазасыздана қ ың сылап бара жатты. Ол кешікпей-ақ кә рі інжір ағ ашының тү біне барып тоқ тады.

Онда інжірге жапсыра салынғ ан, бір жағ ына қ исайып қ аусап біткен лашық тұ р.

– Ә й, кім бар мұ нда? – деп айқ айлады Дик Сэнд. Ешқ андай жауап қ айтпағ ан соң лашық қ а кірді. Миссис Уэлдон мен басқ алары да ере кірді.

Лашық тың еденінде қ урап ағ арып кеткен сү йектер шашылып жатыр.

– Мұ нда адам ө ліпті, – деді миссис Уэлдон.

– Бұ л адамды Динго таниды екен деп қ остады Дик Сэнд. – Сірә, бұ л адам иттің қ ожасы болар. Ана қ араң ызшы!

Дик Сэнд лашық тың бір қ абырғ асын тұ тас алып тұ рғ ан інжір ағ ашына қ арай қ олын шошайтты.

Ағ аштың қ абығ ы аршылғ ан жерінен оң ып ө ше бастағ ан ү лкен екі қ ызыл ә ріп кө рініп тұ р.

Динго бұ л ә ріптерді жолаушыларғ а кө рсеткен сияқ танып аяғ ын ағ ашқ а тіреп тұ рғ ан.

– «С» «В»! – деп Дик айқ айлап жіберді. – Бү кіл алфавит арасынан Дингоның ө зі танитын екі ә ріп қ ой мынау! Оның қ арғ ыбауына ойып жазылғ ан екі ә ріп осы!

Дик кенет тына қ алды. Ол бұ рышқ а таман барды да ең кейіп жерден бір кішкене қ обдиша алды, қ обдиша кө геріп шіри бастағ ан. Дик Сэнд қ обдишаны аша бергенде, ішінен бір жапырақ қ ағ аз жерге тү сті. Қ ағ азда мына сө здер жазылғ ан екен:

«Мұ хит жағ алауынан 120 миль Заир жағ алауында, осы жерде, ө зімнің жолбасшым Негоро мені ауыр жаралап, тонап кетті.

3 желтоқ сан, 1871 жыл».

С.Вернон.

Жазылғ ан хат уақ иғ аны тү гел тү сіндірді. Самоэль Вернон Негороны жолбасшылық қ а алып, Орталық Африканы

зерттеуге шығ ады. Саяхатшының қ алтасындағ ы кө п ақ ша жауыз Негороның кө зін қ ызық тырып, ө зін қ ылмысқ а итермелейді. Ол қ айтсе де ақ шаны қ олына тү сірудің қ амын ойлағ ан. Самоэль Вернон Конго жағ асына жеткен соң, осы лашық та тү неп жатқ анында оны Негоро ө лімші етіп жаралап, ақ шаны алғ ан да, Португалияғ а – ө з жеріне қ ашып барғ ан. Бірақ қ ұ л саудагері Альвецтің агенті екендігі анық талып, оны қ амауғ а алады. Негоро Сан-Паоло де-Лоандта сотталып, ө мірлік каторга жазасы беріліп, бұ л жазаны отар елдердің біріндегі тү рмеде ө теуге ү кім шығ арылады. Одан бергісі оқ ушыларғ а мә лім. Ол есебін тауып каторгадан қ ашады да, Жаң а Зеландияғ а барып, сол арада «Пилигрим» кемесіне аспаз болып қ ызметке орналасады.

Бірақ адам ө лімінің соң ында бұ л лашық та нендей уақ иғ а болды? Оны шамалап білу қ иын емес. Бақ ытсыз Вернон ө лер алдында ө зін ө лтірушіні ә шкерелейтін хат жазып ү лгірген. Бұ л хатты ішіндегі ақ шасын Негоро ә кетіп бос қ алғ ан қ обдиғ а салады. Ол ақ ырғ ы кү шін салып, жан-дә рмен дегенде ө зінің аты мен фамилиясының бас ә ріптерін ойып жазып, ө з қ анымен бояғ ан. Шамасы, Динго бұ л екі ә ріптің алдында аз отырмағ ан, бү кіл алфавит арасынан осы екі ә ріпті ажырата білу себебі де содан болуы керек. Ақ ырында Динго қ ожасының енді қ айтып бас кө термесін біледі де, мұ хит жағ алауын кезіп қ аң ғ ып кетеді, сө йтіп жү ргенінде оны «Вальдектің» капитаны тауып асырағ ан. Динго «Пилигрим» ү стінде Негоромен қ айта кездеседі.

Бұ л уақ ыттарда саяхатшының сү йегі Африка орманында қ урап, ө зінің сенімді итінен ө згенің бә рі оны ұ мытады.

Дик Сэнд сапары қ ырсық қ ан саяхатшының сү йегін жерлеуге кірісіп еді, Динго кенет ө ршелене абалап лашық тан шығ а жү гірді.

Соның ізінше тыстан шың ғ ырғ ан дауыс естілді, шамасы, Динго кімге де болса біреуге бас салғ ан.

Бұ л адам Негоро еді.

Ол Америкағ а баратын пароходқ а мініп кетпекші болып Конго сағ асына келеді де, қ асындағ ы эскортын сонда қ алдырып, баяғ ы Вернонды ө лтірген жеріне жалғ ыз келеді. Бірақ оның бұ л арағ а қ айта келуінде бір себеп бар-ды.

Інжір ағ ашының тү бінен жаң а қ азылғ ан шұ ң қ ырдан бірнеше уыс француз ақ шасын кө ргенде, жолаушылар Негороның мұ нда келу себебіне тү сіне қ алды.

Негоро Самоэль Вернонды ө лтірген соң, одан талап алғ ан ақ шаны, бір кезде қ айта оралып алармын деп ү міттеніп, сол жерге кө міп кетеді. Бірақ ө з қ ылмысының жемісін пайдаланбақ болып келген қ арсаң ында, Динго оның кең ірдегінен ала тү скен.

Бұ л екі арада Негоро да белбеуінен пышағ ын суырып ү лгіреді де иттің сү бесіне бар пә рменімен бойлатып жібереді. Геркулестің де айқ айлап жеткені сол еді.

– Аһ, оң бағ ан-ай! Сені ақ ыры ө з қ олыммен буындырып ө лтіре алмадым-ау!

Бірақ бұ л арада Геркулестің қ атысуынсыз-ақ жұ мыс бітіп еді. Динго қ аны сорғ алағ ан кү йі жағ ын ақ ырғ ы рет қ ысып еді, португалдың тынысы бітті. Одан соң иесіне адал қ ызмет еткен тө бет Самоэль Вернон ө лген жерге сү йретіліп барып, сол арада ө зі де ө лді.

Геркулес саяхатшының сү йегін жерледі, бә рі де жылап- сық тап Дингоны сол молағ а қ оса кө мді.

Негоро оралмастай алыс сапарғ а кетті. Бірақ оғ ан Казондеден еріп шық қ ан адамдар сол маң айдан қ ашық та болмауғ а тиіс. Португал қ айтып оралмағ ан сон, олар Негороны ө зен жағ алауынан іздейтіндері сө зсіз. Бұ л жағ дай жолаушылар ү шін зор қ ауіп болды.

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд ендігі жерде істейтін істерін кең есті. Бір сә тті де бекерге ө ткізбей тезінен ә рекет жасау керек.

Самоэль Вернонның жазып қ алдырғ ан хатында жолаушылардың қ айық пен тө мен ақ қ ан ө зені Заир немесе

Конго екені жә не бұ л арадан мұ хит жағ алауы жү з жиырма миль делінген. Бір жаман жері, бұ дан былай қ айық пен жү зуге болмайды, қ андай мық ты қ айық болса да сарқ ырамадан аман ө те алмайды. Сірә, бұ л Нтамо сарқ ырамасы болса керек деп қ орытты Дик Сэнд.

– Бұ дан былай ө зеннің қ ай жақ бетімен жү рсек екен, осыны шешіп алайық шы, – деді Дик Сэнд. – Осы ө зіміз тұ рғ ан сол жақ бетімен жү ре береміз бе, ә лде оң жақ қ а ө теміз бе? Мұ ның екеуі де қ ауіпсіз емес, жабайылардан қ ауіптенуге тура келеді. Сонда да болса, менің ойымша, ө зеннің арғ ы бетімен жү ргеніміз дұ рыс сияқ ты. Егер ө зеннің оң жағ ына ө тіп алсақ, тым болмаса Негороның эскортына кезікпес едік.

– Жақ сы, ендеше, оң жақ жағ ағ а ө тейік, – деді миссис Уэлдон.

– Бірақ арғ ы бетте жол бар ма екен? – деді Дик Сэнд ойлана қ алып. – Негороның бергі бетпен келуіне қ арағ анда, бұ л жақ ө зен сағ асына қ атынауғ а қ олайлы деп шамалауғ а болады. Дегенмен тексеріп кө ру керек. Ар жақ қ а бә ріміз бірден ө тпей тұ рып алдымен біреуіміз барып кө ріп қ айтқ анымыз дұ рыс болар. Мен барып қ айтайын.

Дик Сэнд дереу жү ріп кетті.

Ө зен енінің жалпақ жері, зерттеуші француз лашығ ының тұ сы тө рт жү з футтан аспайтұ ғ ын. Дик қ иналмай-ақ арғ ы бетке ө те шығ ады. Миссис Уэлдон, Джек пен Бенедикт ағ ай қ ашан Дик Сэнд қ айтып оралғ анша ө зеннің осы бетінде, Геркулестің бақ ылауында қ алды.

Дик Сэнд қ айық қ а отырып, жү зе жө нелуге ың ғ айлана бергенінде, оғ ан миссис Уэлдон:

– Дик, ө зен ағ ысы қ айық ты сарқ ырамағ а тартып ә кетпей ме? – деді.

– Жоқ, миссис Уэлдон. Сарқ ырама ә лі тө рт жү з футтай қ ашық қ ой. Қ орық пай-ақ қ ойың ыз.

– Егер қ ауіп сезіле қ алса, жағ ағ а шық паймын.

– Мылтық ала кет!..

– Жақ сы, алайын. Бірақ мен ү шін қ ам жемең дерші.

– Ә йтсе де біздің бө лінбегеніміз жақ сы болар еді, – деп қ ынжылды миссис Уэлдон. Ол алдағ ы кездесетін пә ле- жаланы алдын ала сезіп, соның салдары ең сесін басқ ан сияқ ты еді.

– Жоқ, миссис Уэлдон, мен жалғ ыз баруым керек, – Дик жауапты қ ысқ а қ айырды. – Менің жалғ ыз баруым – бә ріміздің қ ауіп-қ атерден аулақ болуымыз ү шін қ ажет. Мен бір сағ ат болмай-ақ қ айтып ораламын. Геркулес, сақ бола гө р!

Сосын Дик Сэнд қ айық ты итеріп жіберіп ө зі қ арғ ып мінді де, жағ алаудан алыстай берді.

Дик Сэнд ө зен ортасына жетті. Ол араның ағ ысы тым қ атты екен. Тө менгі жағ ында тө рт жү з футтай биіктен қ ұ лағ ан судың астан-кестең і шығ ып кү ркілдеп жатыр, судың шаң ытқ ан кө бігін батыстан ескен жел іліп ә кетіп, Диктің қ айығ ы жү зіп бара жатқ ан жерге жеткізді.

Ө ткен тү ні Дик ұ йық тап қ алғ ан болса, қ айық сарқ ырамағ а сү ң гіп, тастан-тасқ а соғ ылып, мылжа-мылжасы шық қ ан бес ө лік ә лдеқ ашан жағ ағ а шығ ып қ алар еді. Жас капитан бұ л кө ріністі ойлағ анда денесі тү ршікті.

Бірақ қ азіргі сағ ат ол сияқ ты қ ауіпті емес, қ айық ө зенді тура кесіп ө тті.

Ширек сағ аттан соң Дик Сэнд Заирдың оң жақ бетіне шық ты. Бірақ жағ ағ а шығ ып ү лгірмей-ақ, қ ұ лақ тұ ндырарлық айқ ай шығ ып, он шақ ты жабайы адам қ айық қ а тұ ра ұ мтылды. Бұ лар анадағ ы су ү стін мекендеген лашық тардың адамдары еді. Ө зеннің оң жақ бетін жағ алай жолаушыларды ұ дайы сегіз кү н аң дығ ан екен олар. Жабайылар кө шпелі аралдың ү стінде адам барын біліп, бұ лардың соң ына тү скен. Олар сарқ ыраманың қ айық жолын бө гегенін кө ріп, бұ л олжа ешқ айда қ ашып қ ұ тыла алмайды деп сеніскен-ді. Қ ашқ ындар сарқ ырамағ а жеткен соң, бә рібір амалсыз жағ ағ а шығ ады деп шамалағ ан олар.

Дик Сэнд енді қ ұ тылмасын білді. «Ө зімді ө зім қ ұ рбан етіп жабайыларғ а жемтік болсам, жолдастарым аман қ ұ тыла ала ма?» деп ойлады ол. Дик байсалды қ алпынан айнымады, мү лде жайбарақ ат қ айық тың тұ мсығ ында тұ р. Жабайыларды мылтығ ымен жасқ ап ө зіне жолатпады.

Бұ л кезде жабайылар қ айық ү стіндегі шө п қ алқ аны жұ лып тастағ ан-ды. Олар қ айық та кө п адам бар деп ү міттенген, ал қ азір онда болғ аны жалғ ыз-ақ адам барын кө ріп, ә бден ызағ а булық ты. Сегіз кү нгі ең бегіміз босқ а кетті дей итше ұ лыды. Бірақ олардың біреуі ө зеннің сол жағ ына қ арай қ олын созып, миссис Уэлдон мен Геркулестерді кө рсетті.

Ол бейшаралар арғ ы беттегі болып жатқ ан уақ иғ аны кө ріп, не істерін білмей естері шығ а қ орқ ып, папирус арасынан жү гіре шығ ып еді. Дик Сэнд ө з басының тағ дырын мү лде есінен шығ арып, жолдастарын аман қ ұ тқ арудың амалын ғ ана ойлады.

Жабайылар қ айық тың ар жағ ынан келіп ү стіне шық ты да, қ айық ты суғ а итеріп жіберді. Диктің қ олында мылтығ ы болғ андық тан жабайылар бірден бас салып шабуыл жасауғ а батылдық ете алмады. Жабайылардың біреуі ескекті ала салып, қ айық ты ағ ысқ а кө лденең жү ргізді.

– Қ ашың дар! – деп айқ айлады Дик Сэнд жолдастарына.

– Қ ашың дар!

Қ ашу керек? Бірақ қ ашқ аннан келер пайда бар ма? Бір сағ аттан соң бә рібір жабайылар оларды қ уып жетеді...

Дик Сэнд бұ л жағ дайды жақ сы білді. Ә йтсе де ол ө зінің дос адамдарын қ ұ тқ арудың амалын тапты. Дик мү лдем қ обалжығ ан жоқ. Мылтығ ын тө мен тү сірді де кө здеп тұ рып атып жіберді. Жалғ ыз оқ кү рек сабын жарып ө тіп еді, ескек ортасынан қ ақ бө лінді.

Жабайылар зә ресі ұ шып ө кіріп-бақ ырып азан-қ азан болды. Басқ арусыз бетімен кеткен қ айық сарқ ырамағ а қ арай тұ п- тура зымырап бара жатыр. Қ айық ә п-сә тте су қ ұ ламасына жетті, кө зді ашып-жұ мғ анша болмай қ айық пен астан-кестең і

шығ ып кү ркілдеп жатқ ан тү псіз шың ыраудың арасы не бары жү з футтай-ақ жер қ алды.

Миссис Уэлдон мен Геркулес Диктің не ойлағ анын тү сіне қ алды. Ол ө з басын қ ұ рбан етіп, жолдастарын ажалдан қ ұ тқ ару ү шін қ айық ты тү псіз шың ырауғ а сү ң гітіп, жабайыларды тұ ншық тырып қ ыруғ а бел байлағ ан. Бірақ олармен бірге ө зі де қ ұ риды.

Миссис Уэлдон мен кішкентай Джек Дикпен қ ош айтысып қ ол бұ лғ ады. Ашынып, амалы қ ұ рығ ан Геркулес оғ ан қ арай қ олын созды.

Осы сә тте жабайылар суғ а секірді, шамасы, олар сол жақ жағ алауғ а жү зіп шығ амыз деп ү міттенсе керек.

Диктің кө з алдында аранын ашып ө лім тө ніп тұ р, сонда да болса ол асып-сасқ ан жоқ. Қ айық тың тү бі ү стіне қ арай аударылып кетуі оғ ан жан сауғ алаудың ү мітін сездірді.

Қ атты ағ ыс қ айық ты су қ ұ ламасына іліп ә кеткен кезде, Диктің алдында екі тү рлі қ ауіп тө ніп тұ рғ ан: біреуі, кө з ілескісіз тездікпен тө мен қ ұ лап бара жатқ анда қ арсы соқ қ ан ауағ а тұ ншығ у, екіншісі, су жұ ту. Егер ол аударылғ ан қ айық тың астына тү ссе, мына екі қ ауіптің екеуінен де аман қ ұ тылар еді. Сондық тан оның ә лі де болса ө мірден ү міті бар.

Ө лім мен ө мір арпалысып, Диктің кө з алдынан ә п-сә тте елестеп ө тті. Ол сү ң гіп кетіп қ айық тың астына тү сті де отырғ ышқ а жармасып, қ араң ғ ы тү некте басын судан шығ арды. Кө зді ашып-жұ мғ анша болғ ан жоқ, кү шті ағ ыстың қ айық ты шың ырауғ а қ арай зымыратып бара жатқ анын сезді.

Қ айық сарқ ыраманың тү біндегі терең иірімге сү ң гіп кетті де шыркө белек айналып, қ айтадан су бетіне қ алқ ып шық ты. Дик Сэнд асқ ан жү згіш болатұ ғ ын, ендігі жерде аман қ алудың бар сенімі ө зінің қ ол кү шінде екенін білді. Ол ширек сағ ат ағ ыспен арпалысып, сол жақ жағ ағ а жү зіп шық ты.

Кешікпей-ақ миссис Уэлдон мен Геркулес те келіп оны қ ұ шақ тап сү йіп жатты.

Бірақ астан-кестең і шығ ып қ ұ тырынғ ан тасқ ын жабайыларды тегіс жұ тты. Ешқ андай қ орғ анышы жоқ сорлылар шың ырау тү біне жетпей-ақ қ ұ лап бара жатып жолда ө ліп болды. Зіркілдеген тасқ ын олардың ө лімтігін пышақ тай ө ткір қ ұ здарғ а апарып соқ ты.