СОҢҒЫ СӨЗ

Жолаушылар екі кү ннен соң 20 шілдеде Конго сағ асындағ ы Бумғ а бара жатқ ан керуенге кезікті. Бұ л қ ұ л саудагерінің керуені емес, Еуропағ а піл сү йегін апара жатқ ан Португалия саудагерлері еді. Олар қ ашқ ындарды аса қ ұ рметпен қ арсы алды. Жолаушылар жолдың ендігі қ алғ ан ү лесін қ иналмай жақ сы ө ткізді.

Саудагер керуенінің кездесуі қ ашқ ындар ү шін зор бақ ыт болды. Ө зен сағ асына салмен жетеміз деген Диктің ү міті жайына қ алды. Стенли осы ө зенді бойлай жү зген кезінде, Нтамодан бастап Иеллағ а жеткенше жетпіс екі жерде сарқ ырама барын анық тағ ан. Бұ л сарқ ырамалардан қ айық тың қ андай мық тысы болса да аман ө те алмас еді.

Тамыздың он бірі кү ні миссис Уэлдон, кішкентай Джек, Дик Сэнд, Геркулес пен Бенедикт ағ ай – бә рі аман-есен Бумғ а жетті, олар бұ л жерде шын ық ыласпен қ арсы алынды. Мұ нда Панама бұ ғ азына баратын америкалық пароход бар екен, жолаушылар сол пароходтың жү ргелі жатқ ан карсаң ына дә л ілінді. Миссис Уэлдон жолдастарымен бірге сол пароходқ а мініп, аман-есен Америкағ а жетті.

Сол кү ні Сан-Францискоғ а жіберілген жеделхат кү тпеген жерден ә йелі мен баласының ө з еліне қ айтып оралғ аны жайлы мистер Джемс Уэлдонғ а қ уанышты хабар жеткізді.

Ақ ырында жолаушылар тамыздың жиырма бесі кү ні Калифорнияның бас қ аласына келді. Шіркін, Том бастағ ан ана негрлер де бұ лармен бірге болар ма еді!..

Джемс Уэлдон бала капитан мен Геркулеске сан жеткісіз борышты екенін ө зі айтып, ө зі мойындады.

Негороның Сан-Францискоғ а жетіп ү лгірмегені ө те оң ды болды. Ә йелі мен баласын тұ тқ ыннан сатып алу ү шін мистер Уэлдонның бар байлығ ын аямайтыны ө зінен-ө зі тү сінікті. Ол ә йелі мен баласының хабарын естіген сағ атта-ақ Орталық Африкағ а жол тартатыны сө зсіз еді, бірақ оның ол жақ тан аман-есен ө з еліне қ айтып оралуы екіталай.

Бенедикт ағ ай туралы бірнеше сө з айта кетуге тура келер. Ол Сан-Францискоғ а қ айтып келген кү ні Джемс Уэлдонның қ олын қ ысып асығ ыс амандасты да, ө зінің кабинетіне кіріп кетті. «Бенедикттің алты аяқ тысы» «Hexapodes Benedictus» туралы энтомологиялық ғ ылымғ а бір жаң алық енгізуге тиісті зор ең бегін жазуғ а асық қ ан еді.

Ол ө зінің жә ндіктер коллекциясымен лық толы кабинетіне кірген бойда, бә рінен бұ рын кө зілдірік пен лупа іздеді. Бірақ ө зінің ұ зақ саяхатта жү ріп Африка жә ндіктерінің бірден-бір уә кілі ретінде ә келген жә ндігін лупамен анық тап қ арағ анында, ғ алымның кеудесінен опық жалыны лап етіп тысқ а тепті.

«Ә ттеген-ай!» Тіпті де алты аяқ ты емес екен! Кә дімгі ө рмекшінің ө зі! Жә ндіктің алдың ғ ы екі аяғ ы кем болатын, сондық тан оның сегіз аяғ ы болу орнына алты аяғ ы ғ ана бар- ды. Ал оның екі аяғ ы кем болу себебі, Геркулес ө рмекшіні ұ стағ ан кезде оның алдың ғ ы екі аяғ ын байқ амай жұ лып алғ ан- ды. Сө йтіп, ғ ылыми кө збен қ арағ анда «Бенедикттің алты аяқ тысының» ешқ андай қ ұ ны болмай қ алды. Бұ л кез келген жерден табыла беретін кә дімгі ө рмекші, олардың ішіндегі ә рі мү гедегі болып шық ты. Бенедикт ағ ай бұ л соқ қ ыны кө тере алмай қ атты ауырып қ алды. Бірақ сә ті тү сіп, науқ асынан тез айық ты.

Ү ш жылдан соң кішкентай Джек сегізге толды. Ол мектепке барып оқ и бастағ ан еді, Дик Сэнд ө зінің міндетті сабағ ынан уақ ытын бө ліп, Джектің сабақ дайындауына жә рдемдесіп жү рді. Дик Сэнд Сан-Францискоғ а келісімен бар ық ыласын сала оқ уғ а кірісті.

Адамғ а тә н намыс пен ар-ұ ят оны да іштей жеп жү рген: білімінің кемістігінен ө зіне сеніп тапсырылғ ан алғ ашқ ы кемені апат еткені ү шін қ ынжылып, ө зін-ө зі кінә лап жү рген.

«Ие, – деді ол ө зіне-ө зі, – мен «Пилигримді» басқ арғ ан кезімде нағ ыз тең ізшінің біліміндей білімім болса, олардың барлық білгенін мен де білсем, мұ ншалық ты қ ауіп-қ атер мен сә тсіздіктен аулақ болар едік-ау!»

Дик Сэнд осылай ойлады. Оның он сегіз жасында тең із мектебін ө те жақ сы деген бағ амен бітіріп, капитан атағ ы дипломын алып, Джемс Уэлдонның бір кемесіне командир болып қ ызметке орналасуы таң ғ аларлық іс емес.

Диктің қ ызметтен бос уақ ыты сирек болатұ ғ ын, қ алт еткен минуттарында қ ұ лдық қ а сатылып кеткен Том қ артты, Батты, Актеон мен Остинді ойлап қ амығ ушы еді. Олардың мұ ншалық ты бақ ытсыздық қ а ұ шырауына ө зін кінә лі санайтын- ды.

Миссис Уэлдон да ө зінің бұ рынғ ы жолдастарының ауыр халдерін ойлап, ө не бойы қ ынжылумен жү рді. Олар ө здерінің сорлағ ан жолдастарын егер қ олдарынан келсе, жер мен кө кті тұ тас шарлап іздеуге ә зір еді. Ақ ырында Джемс Уэлдонның сауда дү ниесімен байланысты болуы арқ асында тө рт негрдің ізін табуғ а мү мкіндік болды. Том қ арт жолдастарымен бірге кешікпей-ақ қ ұ лдық тә ртібіне тыйым салынғ ан Мадагаскардан табылды. Дик Сэнд оларды қ ұ лдық тан сатып алу ү шін ө зінің тапқ ан-таянғ анын тү гел бергісі келіп еді, бірақ Джемс Уэлдон ө з қ аражатын жұ мсауғ а ұ йғ арды. Сө йтіп, 1877 жылы он бесінші қ араша кү ні қ ара ө ң ді тө рт адам келіп Джемс Уэлдонның есігін қ ақ ты. Бұ лар Бат, Том қ арт, Актеон мен Остин еді. Соншама қ айғ ы-қ асірет пен азаптан аман қ ұ тылғ ан бұ л ержү рек адамдардың алдында тағ ы бір қ ауіп тұ рғ ан. Жоғ алып табылып, сағ ынысып қ алғ ан достар кө ріскен кезде, қ орық қ аннан қ уанғ ан жаман, жү ректері жарылып кетпес пе екен?

Тө рт негр келген кү ні Джемс Уэлдонның ү йінде айта қ аларлық тай той болғ аны ө зінен-ө зі мә лім. Ә сіресе «он бес жасар капитан» Дик Сэндтің қ ұ рметіне арнап миссис Уэлдонның тост кө теруі жиналғ ан жұ ртты шаттық қ а бө леді.