Онтогенез процесі. Жалпы сипаттама беріңіз.

Онтогонез (грек. on – табыс септігінің жалғ ауы, ontos – нағ ыз, нақ ты жә не генез) – организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұ рық болып тү зілуінен бастап, тіршілігінің соң ына дейінгі барлық ө згерістердің жиынтығ ы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель ұ сынғ ан (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқ ан организмнің жеке мү шелері ө сіп, жіктеледі жә не бірігеді. Осы кү нгі кө зқ арастар бойынша Онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан ә рі дамуын анық тайтын белгілі бір тұ қ ым қ уалаушылық бағ дарламасы – код тү ріндегі мағ лұ мат сақ талады. Бұ л бағ дарлама бойынша Онтогенез барысында ұ рық тың ә рбір жасушасындағ ы ядро мен цитоплазманың ә серлесуі; сондай-ақ, ұ рық тың ә р тү рлі жасушалары мен жасуша кешендерінің ө зара ә рекеттесулері жү зеге асады. Тұ қ ым қ уалау аппараты ө зіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқ ылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағ ытын ғ ана анық тайды, ал олардың нақ тылы жү зеге асырылуы белгілі дә режеде (тұ қ ым қ уалаушылық нормасы шең берінде) сыртқ ы факторлардың ә серіне тә уелді болады. Онтагенез екі кезң нен тұ рады: эмбриордық (ұ рық тану) даму жә не постэмбриондық дааму, яғ ни ағ заның жұ мыртқ а қ абығ ын жарып шық қ аннан кейінгім кезең і.

Бө лшектіудің нә тижесінде бір қ абаты ұ рық — бластуланың тү зілуі.Ұ рық танғ ан жауша, яғ ни зигота кө ріп отырғ андай ә уелібойлай бө лініп тө рт жасуша тү зіледі. Бұ дан кейінгі бө лінукө лденең бағ ыттажү ріп сегізжасуша қ алыптасады. Одан ә рі бойлай бө ліну мен кө лденең бө лінукезектесіп, 16, 32, 64, 128, т. б. блостомерлергеайналады. Осындаймитоз жолымен бө лінудің нә тижесінде пайда болғ ан бө лшектерді бластомерлердеп атайды. Сонымен бө лшектену кезең і шар тә різді бластуланың қ алыптасуымен аяқ талады.

Гаструла. Ү ш қ абатты ұ рық тың пайда болуы.

Дамудың келесі сатысындабластула қ абатының қ абырғ асы ішкеқ арай жиырылу арқ ылы жасушаның ішкі қ абатының қ абырғ асы ішкі қ арай жиырылу арқ ылыжасушаның ішкі қ абаты пайда болады. Осының нә тижесінде қ ос қ абат қ алыптасады. Мұ ндай қ ос қ абаты даму сатысын гаструла деп атайды. Бұ л екі қ акбат ұ рық жапырақ шалары деп те аталады.

Мү шелердің дамуы. Гаструла сатысы аяқ талғ аннан кейін де жасушаның бө лінуі журе береді, бұ дан кейінгі сатыны — нейрула деп атайды. Бұ л сатының негізгі ерекшілігі, осы кезденбастап келешек дә рнә сілдің немесеересек ағ заның жеке мү шелрі дамуы.

Нейрулла сатысында эктодерма қ абатының бірнеше жасушалар бө лініп тө мен тү седі. Осы жасушалардан жү йке тақ ташасы тү зіледі де, соң ынан ол жү йке тү тігіне айналады. Бұ л ми мен жұ лынның дамуына бастама береді. Мидың дамуына байланысты эктодерма қ абатының басқ а бө лімінен ә р тү рлі мү шелер пайда болады. Сыртқ а жабын тері мү шесі, есту мү шесі жә не иіс сезім мү шелері пайда болады, осыдан кейін ұ рық тың дамуына жеделдей тү седі екен. Дә л осы мерзімге энтодерма қ абатынан пайда болғ ан тү тіктен ішкі мү шелерінің бастамасы алғ ашқ ы ішектің асқ орыту жү йесі, ө кпе, бауыр, ұ йқ ыбез, т. б. дами бастайды. Жасушадағ ы Эмбриондық даму басталғ ан кезде мү шелерінің дамуын қ амтамасыз ететін хромасомалардың ә р тү рлі кесіндісінің жұ мысы кү шейе тү седі.

Постэмбриондық даму. Постэмбриондық даму ағ заның жұ мыртқ а қ абық шасын жарып шық қ аннан кейін, ал ұ рығ ы қ ұ рсақ қ а дамитын сү тқ оректің лерде туа салысымен басталады.

Дұ рысдамуғ а жорғ алаушыларды, қ ұ стар сү тқ оректілердің дамуын мысалғ а клтіруге болды, омыртқ асыз жануарларда сү ліктер қ ырық аяқ тар жә не ө рмекшілер де осы жолмен дамиды.