Шаруа қожалығының бизнес жоспарын модельдеу

Ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінің ә ртү рлі салаларында жаң а-дан жаң а ө ндіріс орнын ашу ү шін, мысалғ а, ең тө менгі кә сіпкерлік, жекеменшік шаруашылығ ы немесе шаруа қ ожалығ ын ұ йымдас-тыру алдында, іскер адам мұ ндай істі бизнес жоспар қ ұ рудан бастайды. Қ азіргі кезде алдың ғ ы тақ ырыпта қ арастырылғ андай оң тайластыру есептерін шығ аруда, оның ішінде бизнес жоспарын қ ұ руда, сызық тық кө пкезең дік жарым – жартылай бү тін санды экономикалық -математикалық модель жиі қ олданылады. Тө менде ө сімдік шаруашылығ ың да кә сіпкерлікпен айналыспақ шы шаруа қ ожалығ ы дең гейінде жай қ арапайым есептің шешу технология-сына тоқ таламыз.

Шаруа қ ожалығ ы «Алғ абас» болашақ нарық сұ ранысын оқ ып, зерделеп, бұ ршақ жә не қ арақ ұ мық ө сіріп-ө ндірумен айна-лысу пайдалы деп шешті. Шаруа қ ожалығ ы ө ндірісінің мү мкін-шілігі 160 га егістік жер, бірнеше комбайндар, тракторлар жә не механизаторлармен шектеледі.

Бизнес жоспар қ ұ рудағ ы шаруа қ ожалығ ының негізгі мақ са-ты – жоспарды ө ндіріске енгізіп, іске асыру нә тижесінде аталғ ан дақ ылдарды ө ндіріп, нарық қ а шығ ару арқ ылы максималды пайда табу ү шін егістік жерді, техникаларды жә не жұ мыс кү шін ә рбір дақ ылдарды ө ндіруге қ аншадан бө лген тиімді екенін анық тау.

Алғ ашқ ы деректер бойынша ө ндірістің мынадай жағ дайлары белгілі:

– ә рбір дақ ылдар ө німдерін жинағ ан кезде бір типті комбайн қ олданылады;

– егістік жерді жыртуғ а жә не дақ ылдарды егуге тек трак-торлар қ олданылатын болса, ал егіс ө німін жинауғ а комбайндар жә не тракторлар да қ ажет;

– жұ мыскерлер мен механизаторлар керек:

1. Жерді жырту жә не дақ ылдарды егу жұ мысын жалғ ыз-ғ ана тракторист орындайды. Ө йткені соқ а да сеялка да гидравли-кағ а ілінген. Бірақ қ арақ ұ мық ө німін жинау ү шін 3 механизатор қ ажет, оның 2-уі комбайында жұ мыс атқ арса, ал 1-уі трактористің жұ мысын орындайды.

2. Бұ ршақ ө німін жинау ү шін 1 тракторист жә не 1 комбайн-шы қ ажет.

Аталғ ан деректерден басқ а бизнес-жоспар қ ұ руда ауыспалы егіс талаптарын да ескеруге тура келеді. Біздің жағ дайда, агротех-никалық талаптар бойынша қ арақ ұ мық ты бір егістік жерге 2 жылда бір рет, ал бұ ршақ ты 3 жылда екі ретке дейін (яғ ни бір жерге 2 жылғ а дейін егіп, 3-ші жылы екпейді) егуге болады. Сонымен қ атар нарық сұ ранысы бойынша қ арастырылып отырғ ан дақ ылдарды жылда ө ндіру керек болса, онда шаруа қ ожалығ ына барлық егістік жерге жылда оларды қ андай ретте ө сіріп-ө ндіру керектін шешуге тура келеді.

Бизнес-жоспарды қ ұ ру барысындағ ы алғ ашқ ы қ адамдар. Аталғ ан дақ ылдарды ө сіріп-ө ндіру ү шін шаруа қ ожалығ ы негізгі ү ш тү рлі жұ мыстарды (егістік жерді жырту, егу жә не ө німді жинау) орындайды. Сондық тан шаруа қ ожалығ ының ө ндірісінің орналас-қ ан аймағ ына тә н, осы жұ мыстарды орындауғ а байланысты бар-лық мә ліметтерді жинап, оларды математикалық статистикалық ә дістермен ө ң деп, осы кө рсеткіштердің 1га егістік жерге есептелген нақ тылы, дә лелді мә ндерін анық таймыз. Бірінші кезекте, шаруа қ ожалығ ының орналасқ ан аймағ ының табиғ аттық -климаттық жағ -дайына байланысты жоғ арыда келтірілген ә рбір жұ мыстың орында-лынатын ың ғ айлы кезең дерін жә не олардың ұ зақ тығ ын дә йектей-міз. Сө йтіп, ө ң деліп анық талғ ан дә йекті, нақ тылы мә ліметтер 4.4-кестеде келтірілген. Кестеде шаруа қ ожалығ ында ө сімдік шаруа-шылығ ындағ ы жұ мыстарды орындау мезгілдері 4 кезең нен тұ ра-тыны жә не олардың ұ зақ тығ ы анық талғ ан. Сонымен қ атар ә рбір дақ ылдарды 1 га ө сіріп-ө ндіру ү шін керекті ең бек шығ ыны (адам-сағ ат) дә йектелінген. Бұ л жерде ескеретін бір жағ дай, егіс ө німін жинағ анда бір агрегатта (тіркемелі комбайн жә не трактор; трактор гидравликасына ілінген соқ а немесе сеялка) 3 немесе 2, немесе 1 механизатор жұ мыс атқ аруына байланысты кестедегі кө рсеткіштер-дің барлығ ы 1 га жерге қ анша машина-сағ атқ а келетін есепке емес, адам-сағ атқ а келтірілген. Мұ ндай дә йектелген нормативтік кө р-сеткіштер есептің математикалық моделін дә йекті қ ұ руғ а ү лкен кө мек кө рсетеді.

4.4-кесте. «Алғ абас» шаруа қ ожалығ ының ө ндірістік кө рсеткіштері

(1 га есептелінген)

Кестеден кө ріп отырмыз, бұ ршақ ө німі 3-ші кезең де немесе 4-ші кезең дерде жиналынуы мү мкін. Бірақ егер бұ ршақ ө німі 4-ші кезең де жиналатын болса, онда 1 га кететін шығ ын 0, 1 мың тең геге ө седі.

1 га жиналғ ан ө німнен алынатын табыс (пайда) бұ ршақ тан 5 мың тең ге, қ арақ ұ мық тан 9 мың тең ге. Қ арастырылып отырғ ан жұ мыстарды орындауғ а кететін шығ ын 1 механизаторғ а 15 мың тең ге, 1 комбайнғ а (жанармайғ а, ағ ымдағ ы жө ндеуіне) 3 мың тең ге жә не 1 тракторғ а (жанармайғ а, ағ ымдағ ы жө ндеуіне) 1, 5 мың тең ге.

Есептің экономикалық -математикалық моделі.

Ауыл шаруашылық дақ ылдарының егіс аудандарының оң -тайлы мә ндерін мынадай айнымалылармен белгілейік, га:

х ₁ – III кезең де ө німі жиналынатын бұ ршақ тың егіс ауданы;

х ₂– IV кезең де ө німі жиналынатын бұ ршақ тың егіс ауданы;

х ₃ – қ арақ ұ мық дақ ылының егіс ауданы;

Ауыл шаруашылығ ы техникалар жә не жұ мысшылардың оң -тайлы сандары, дана (адам):

у ₁ – бұ ршақ жинайтын комбайндар;

у ₂ – қ арақ ұ мық жинайтын комбайндар;

у ₃ – тракторлар;

у^’ – жұ мысшылар (механизаторлар).

Мақ сат функция, жұ мысқ а қ олданғ аны ү шін техникаларғ а жә не жұ мыскерлерге кеткен шығ ындарды алып тастағ аннан кейін-гі дақ ылдарды нарық қ а ө ткізуден тү скен табыс сомасы, яғ ни максималды пайда:

Z = 5 х ₁ + (5 – 0, 1) х ₂ + 9 х ₃ – (3+1, 5) у ₁ – (3+1, 5) у ₂ – 1, 5 у ₃ –15 у’ → max

1) Дақ ылдардың оң тайлы егіс аудандарының сомасы ша-руашылық та бар егістік жердің ауданынан артық болмауғ а тиіс:

х ₁ + х ₂ + х ₃ ≤ 160

Маусымдық жұ мыстар тү рлерін берілген мерзімде орындау ү шін техникаларды пайдалану бойынша шектеулер:

а) Тек тракторлармен жасалатын жұ мыстар

2) I кезең де егістік жерді жырту

0, 5 х ₁ + 0, 5 х ₂ ≤ 5∙ 10 у ₃ немесе 0, 5 х ₁ + 0, 5 х ₂ –50 у ₃ ≤ 0

3) II кезең де бұ ршақ ты егу жә не қ арақ ұ мық қ а керекті жерді жырту

0, 3(х ₁ + х ₂) + 0, 5 х ₃ ≤ 10∙ 10 у ₃ немесе 0, 3 х ₁ + 0, 3 х ₂ + 0, 5 х ₃ –100 у ₃ ≤ 0

4) III кезең де қ арақ ұ мық ты егу

0, 75 х ₃ ≤ 15∙ 10 y ₃ немесе 0, 75 х ₃ –150 y ₃ ≤ 0

б) Тіркемелі комбайндар жә не тракторлармен орындалатын жұ мыстар

5) III кезең де бұ ршақ ө німін жинау

0, 95 х ₁ ≤ 15∙ 10 y ₁ немесе 0, 95 х ₁ –150 y ₁ ≤ 0

6) IV кезең де бұ ршақ ө німін жинау

0, 95 х ₂ ≤ 20∙ 10у₁ немесе 0, 95 х ₂ – 200у₁ ≤ 0

7) IV кезең де қ арақ ұ мық ө німін жинау

2, 0 х ₃ ≤ 20∙ 10у₂ немесе 2, 0 х ₃ – 200у₂ ≤ 0

Ең бек қ оры бойынша шектеу (техникалармен жұ мыс іс-тейтін механизаторлар санын анық тау).

8) Бұ ршақ жә не қ арақ ұ мық ө німдерін жинайтын агрегаттарда, егу жә не жырту жұ мыстарындағ ы механизаторлар

2 у ₁ + 3 у ₂ + у ₃ ≤ у ^’ немесе 2 у ₁ + 3 у ₂ + у ₃ – у ^’ ≤ 0

Ауыспалы егіске байланысты дақ ылдарды ө сіріп-ө ндірудің технологиялық шарты.

9) Қ арақ ұ мық ты бір егістік жерге 2 жылда бір рет егуге болады, олай болса оның егіс ауданы (х ₃) шаруашылық тың жалпы егіс ауданының жартысынан кө п болмауы тиіс:

х ₃ ≤ 160/2 немесе х ₃ ≤ 80

10) Бұ ршақ ты бір жерге 3 жылда екі рет (яғ ни бір жерге 2 жыл егіп, 3-ші жылы екпейді) егуге болады, олай болса оның егіс ауданы (х ₁ + х ₂) шаруашылық тың жалпы егіс ауданының 2/3 бө лігінен аспауы тиіс:

х ₁ + х ₂ ≤ 160∙ 2/3 немесе 3 х ₁ + 3 х ₂ ≤ 320

Айнымалылардың теріс сан болмау жә не кейбір айнымалы-лардың бү тін сан болу шарттары:

х ₁≥ 0, х ₂≥ 0, х ₃ ≥ 0, у ₁ ≥ 0, у ₂≥ 0, у ₃≥ 0 у ^’≥ 0, у ₁, у ₂, у ₃, у ^’ – бү тін сандар.

Сандық модельді шешу нә тижесі.

Жарым-жартылай бү тін санды есептің сандық математика-лық моделін тұ рғ ызғ аннан кейін MS Excel-дің жұ мыс бетіне қ ара-пайым тә сілімен есептің кестелік моделі тұ рғ ызылады (4.2-суретті қ араң ыз). Кестелік модельдің қ ұ ру тә сілі осы бө лімде баяндалғ ан бірінші есеппен сә йкес. Тек бизнес-жоспар қ ұ руғ а керекті мә лімет-тер бө лек жолда «Шешімі» қ ұ жатталғ ан. Бұ л жолдағ ы ерекшелік G20 ұ яда шаруа қ ожалығ ына керекті тракторлардың нақ тылы оң тайлы саны мына формула бойынша анық талады: =E4+F4+G4. Ө йткені бұ ршақ жә не қ арақ ұ мық ө німдері тіркемелі комбайн-дармен жиналады. Сондық тан E4 жә не F4 ұ яларда анық талғ ан, сә йкесінше комбайндар саны қ анша болса, соншама тракторлар болады.

Сонымен, есептің оң тайлы шешімі бойынша «Алғ абас» шаруа қ ожалығ ына х ₁=80 га егістік жерге бұ ршақ ө сірген жә не оның ө німін III кезең де жинап алғ ан тиімді, ал бұ ршақ ө німін IV кезең де жинаупайдасыз, ол туралы х ₂=0 оң тайлы мә нінен де кө реміз. Сол сияқ ты қ арақ ұ мық қ а да х ₃ = 80 га егістік жер бө лген пайдалы. Егістік жерді тек осылай бө лгенде, ауыспалы егіске қ ойылғ ан талаптар орындалады.

4.2-сурет. Шаруа қ ожалығ ының ө ндірістік параметрін оң тайластыру ү шін қ ұ рылғ ан кө пкезең дік жарым-жартылай бү тін санды ЭММ шешімі

Шаруа қ ожалығ ында ө сімдік ө німін жинауғ а керекті ком-байндардың оң тайлы саны: у ₁ =1 дана – бұ ршақ қ а жә не у ₂=1 дана – қ арақ ұ мық қ а, сонымен қ атар тракторлардың оң тайлы саны у ₃=3 дана, ал механизаторлар саны у ^’=6 адам болу керектігі анық талды (4.2-суретті қ араң ыз). Шаруа қ ожалығ ында ө сімдік шаруашылы-ғ ының ө ндіріс қ ұ рамы тек есептің шешіміне сә йкес келген жағ дайда жалпы пайда Z=1019, 5 мың тең ге максималды шегіне жетеді.