Сылбах тиит

Ү ллэр, ө рү кү йө р ө рө һ ө сү ү рү ктээх, килбэйэр,

Киэргэйэр киэҥ киэлилээх, томтойор, долгуйар

Тускулаах ньуурдаах,

Кыынньар, кытыастар, кырбаһ ар кыыллаах,

Таҥ нары дьалкыйар таас ү рэх

Ө ҕ ү ллэн ү тү рү йэр ө ҥ ө йө р бү ү рү гэр,

Харсар, хабырыһ ар хара сыырыгар,

Бигэнэн биллиргиир билии биэрэгэр,

Сис тыа сирэй сиригэр —

Силиргэхтээх силистэрин сиргэ

Ситэ ситимнэһ эн ситэн,

Бараа мастартан барыларыттан

Бастаан баһ ыччы барҕ аран,

Мутуктара муҥ утаан, салаалара сарбайан,

Тиит мас дьирэйэм-тирэнэн

Тураҥ буорга туругуран турдаҕ ына,

Аллараа, аннынан аныһ ыйа устар

Дьалкыллар таас ү ллэҥ ниир ү рэх

Ө рө һ ө сү ү рү гэ, таһ ымныыр дьалхаана

Хара сыыры хачыгыраччы хабырыйан.

Куоһ уу охсон, кудумньулуу хаһ ан,

Эргиччи эҥ сэн, эмпэрэлии эҥ кэтэн,

Уҥ уоргута одууламмат уораан оҥ орбута.

Тиит мас тирэнэн туран,

Силистэрин ситэрбит сииктээх сирин

Сиксийэн-сиидэлээн, сиҥ нэрэн симэлиппитэ...

Мас барахсан, ү ктэлэ ү рэллэн,

Сиргэ сириэдийбит силиргэхтээх силистэрэ,

Аҥ ардас салаалара адаарыһ ан хааланнар,

Тутулуга тулумнанан, туллаҥ ныы турбута...

Сибээстэрэ эстэн, сиҥ нэн испитэ.

Ө р ө һ ө спө ккө ө ҥ кө йө тө ҥ кө йбү тэ.

Салааларынан, лабааларынан сапсына сатаабыта

Сатамматаҕ а,

Саллан-самнан,

Таҥ нары таҥ хайбыта...

Онон ол курдук,

Силиргэхтээх силистэрдиин сиртэн сиҥ нэн,

Оргуйар, охсуллар омуннаах уорааҥ ҥ а

Оннуттан ойдон,

Оргууй нусхайан,

Охтон тү спү тэ...

Эбэ, эриллэр эмпэрэтигэр эргитэн,

Уорааныгар охсон, дьалхааныгар таппыта,

Иһ игэр киллэрэн, иэмэхтии эрийбитэ,

Сарбаҕ ар-намылхай намчы лабааларын

Сахсалдьытан,

Сарымтытан,

Салыбыратан

Самнарбыта...

Муҥ утаан ү ү ммү т муҥ утуур мутуктарын

Мускуйан,

Булкуйан,

Булгуруппута...

Итиэннэ,

Ийэ сү ү рү к иһ игэр иэнигитэн,

Итинтэн инньэтэх илдьэ барбыта...

II

Сиритэ сынньыллыбыт

Сииктээх силистэрин,

Сабыта сынньыллыбыт

Сарбаҕ ар салааларын,

Булгурута мускуллубут

Муос мутуктарын

Будулуйар боруок

Бутугастыы булкуйан,

Кыыппах-кыыппах кыралаан,

Быстах-быстах бытарытан,

Салаа-салаа арааран,

Долгунунан охсон,

Тыалынан сынньан,

Кый-бырах кыйдаан,

Оччугуй оппуостаах[7],

От олбохтоох,

Кү ө х кө мө гө йдө ө х,

Намыһ ах тахсыылаах

Миэл миэрэктэрин

Кытыыларыгар кыҥ ыһ ахтатан,

Дьалхаанынан дьалкытан,

Тарҕ атан таһ аарбыта...

III

Олохтон устубут

Уһ ун туйгун тиит,

Лаглайар салаалара самнан,

Хойуу мутуктара хобутаан,

Толуу уһ уна тоһ уттан,

Буортан булгуруйан,

Биэрэгиттэн тэлэһ ийэн,

Салаалара сарымтан,

Талахаччыйан тарыырданан,

Таҥ нары бастанан,

Уурайбакка устан,

Барыйан барбыта...

IV

Кини

Олорбут олоҕ ун онно

Ойбон оннунуу

Оҥ ойон оппутун

Тохсус долгун

Томтойо долгуйан,

Биэрэги мэлийэн,

Тэҥ нии тэппитэ...

Кэтэх ө ттү нээҕ и кэҥ кэ тииттэр,

Кэмнэрэ кэлэрин кэтэспиттии киэбирэн,

Салгын сапсыырыгар салааларын салыбырата,

Уһ ун мутуктарынан ууну одуулаһ а

Хамнаабакка хаҥ кыһ ан хаалтара...

V

Таас ү рэх таманыгар

Буор сыыры булан,

Хас халаан дьалааныгар

Хара сыыры хабырыйан,

Хабырыйа халыҥ наан,

Хамнаатаҕ ын аайытын

Сис тыа сиэдэрэй

Силистээхтэрэ, сэбирдэхтээхтэрэ

Сити курдук сиэринэн

Сиҥ нэ-сиҥ нэ симэлийэн

Умайар уорааҥ ҥ а охтор,

Онно-манна охсуллан

Оһ оллонор оҥ оһ уулаах

Эгэлгэлээх эбиттэр...

VI

Сыыла устубут

Сылбах тиити

Батыһ а- бардахха,

Маннык бадахтаммыт:

Таас ү рэхтэр

Таҥ нары дьалкыллан

Тардыалаһ ар тамахтарыгар,

Модун сү ү рү к мустан

Буомнаһ ан булкуллар боруагар,

Тү ллэр сү ү рү к тү мү ллэн

Тү ҥ нэри тө гү рү йэр тү мү гэр,

Сытыы сү ү рү к

Сылбах тиити

Сыһ ыары сыҕ айбытын,

Охсуу уораан,

Оборо тардан,

Оргуйар боруогар

Уга охсубутун

Чө мө рү йэр сү ү рү к,

Иһ игэр эрийэн,

Киэлитигэр киллэрэн,

Эргиттэ,

Эргичиттэ,

Илдьириттэ,

Имиттэ...

Итиэннэ

Хара таас сыырыгар

Хайыаһ ыннаран хамнатан,

Хардаҕ аһ ы да хаалларбакка,

«Хар» гына

Хампы халбарыйда...

Уоттатай нии, оҕ олоор!

Оргуйар уораан

Омуна олуһ ун,

Кү лсэр сү ү рү к

Кү ү һ э сү рү н...

Саатар-саатар

Сылбах дьылҕ анын

Оноҕ остуу умнаан,

Ордорон, ороон

Тумус тааска

Туора бырахтаҕ а дуу...

Оччоҕ о,

Баҕ ар,

Биир эмэ киһ и

Бэлиэтии кө рө н,

Биллэҕ эн илдьэн,

Айан аартыгын айаҕ ар,

Суол туоруур тумулугар

Остуолба оҥ орон

Тупсаран туруоран,

Киэһ ээҥ и кэлээччилэргэ,

Сарсыардааҥ ы ааһ ааччыларга

Кэм, кэм кини

Кэрэхсэтиэ этэ...

1928 с. 15—18-IX

ДОҔ ОЧЧУГУОМ

Доҕ оччугуом!

Тоҕ о,

Хоодуот санааҥ холлон,

Хомойбуттуу хоҥ куйа

Хоолдьуккун хоҥ куттуҥ?

Тоҕ о,

Салбан санааҥ санньыйан,

Санаарҕ аабыттыы салбаҕ ыран,

Саллан санньылыйдыҥ?..

Тоҕ о,

Кынтаҕ ар бэйэҥ

Кыҥ найан,

Кыыһ ырбыттыы кыыһ ан,

Кытара кыйаханныҥ?

Бэйэҥ даа

Билбэккин дуо

Ө бү гэ тухары ө спө тө х

Ө с хоһ оонун:

«Кыһ ын сааһ ынан салаллар,

Сайын кү һ ү нү нэн кө һ ө р,

Ү чү гэй ү ксэ ү тү гэннээх,

Ү лү гэр ү гү һ э ү тү ө лээх» — (диэни)?..

Итиниэхэ эбии эттэххэ,

Бэҕ эһ ээ бэккиһ эппит бэрди

Бү гү н бү дү лээн кө рдө ххө,

Куһ аҕ ана куотарын?..

Бү гү ҥ ҥ ү бү рү ү кээбит мө кү нү

Сассыныгар сайыннаран санаатахха,

Сааскы сассыардалыы сандаарарын?..

Алҕ ас алдьаххайа

Ааспытын кэннэ араҥ аланарын,

Сатамматах сабыдыала

Сассыныгар самалыктанарын?..

....................................................................

Билбэккин дуо, биэбэкээм!

Сааскы халаан садырыына

Халыҥ мууһ у хампарытан,

Кү р мууһ у кө тө ҕ ө рү гэр

Хара сиргэ

Хасса суох халыйан,

Ыарҕ а талаҕ ы ылан,

Ис иирэни илдьиритэн,

Кү ө х ү ө тү кү ө рэлээн,

Хара буору хастаан

Хаһ ан хаалларбытыттан,

Ардах уутун аһ аан,

Сир сиигэр силистэнэн,

Кү н уотугар кө ччү йэн,

Кү ө х ү ө т кү ө нтү ү

Кү ө гэлдьийэ ү ү нэрин

Кө рбө т этиҥ дуо, кө мү һ ү ө м?..

Ону оройдоон,

Кү н санааҕ ын кү лгү гү рдү мэ,

Сайаҕ ас саргыгын самнарыма.

Ө рө гө й ө йгү н ө лбө ө дү тү мэ.

Инники иһ эри иһ иллээ,

Кэлэр кэскили кэтэс,

Олоҕ у одуулаа, —

Оннук ордук буолаарай...

5-ХI-28

АҔ АБАР СУРУК*

Ыырбыттан ыраатан

Ыйыллыбыт санаабыттан

Ытыллан тахсыбыт

Ыар тылларбын

Ырыабар ыпсаран,

Ходуһ абыттан холдьоҕ уллан

Xомуоктаспыт санаабыттан

Хоҥ норуттан холбоспут

Хобун холобурбун

Хоһ ооммор холбоон,

Куйа куттахпар

Куруук саныырбын

Кураанах куолайбынан

Кубулуппакка хоһ уйан,

Кумааҕ ыга кутан,

Сураҕ а сонооботох

Суомах суолтабыттан

Суураллан суккуллубутун

Субу курдук суоттаан

Сурукка суулаан,

Алааһ ыгар алтахтаан,

Аҕ ыс уонун ааһ ан,

Аар-маар буолан,

Аҥ аарыйа кырдьыбыт

Аҥ ардас аҕ абар

Тухспаа дойду туонатыттан,

Атын халлаан анныттан

Аат ааттаан ахтан,

Анаан айан айдааран

Атаардаҕ ым буоллун.

I

ЭН

Ордоо орой уолум

От-тобо суох олорон,

Халыҥ айыыны,

Хараҥ а буруйу

Оҕ ус таппатынан оҥ орон,

Ат уйбатынан айан,

Аат миҥ этэ алдьанан,

Аан дайдытыттан арахсан,

Сө ллү бэт сү рдээх

Сү ҥ кэ дьү ү лгэ тү бэһ эн,

Кэбэл уола кэлэр

Кэскилин кэлтэттэҕ э, - диэн

Кэмсиммиччэ кэнийэ,

Хомойбучча хоргута,

Суохтаабычча сулана,

Ыксаабычча ытыы

Олорума, оҕ онньоор!

Аан маҥ най, аҕ аа!

Аман ө спү н араҥ алаа,

Кэс тылбын кэриҥ нээ,

Уонна уордай,

Итиэннэ кэлэй...

II

МИН

Иккис этиим эйиэхэ:

Урут уйгулаах олохпун

Уруйдаан суруйбутум,

Аны аныгы аналбын

Ааҕ ан амалыйабын.

III

ИҺ ИТ

Ырааһ ы ыллаан ылыннарар ыраатта,

Кө нө нү кү ү гү нээн кө рдө рө р кө стү бэтэ,

Атаҕ астабылы ахтан аһ ыннарар ааста.

Этэр тыл эгэлтэтэ иһ иллибэтэ...

Буруо булкуйда,

Туман тунуйда.

Ууга охтубуттуу уолуйдум.

Хараҥ аҕ а хааттарбыттыы харбыаластым.

Итини иһ ит

Уонна

Таптыыргынан туой,

Ө йдү ү ргү нэн ө һ ү л,

Сатыыргынан сабаҕ алаа...

IV

Ө ЙДӨ Ө

Хаччыта хараҥ аран,

Хараҥ аҕ а харабыллаан,

Хабарҕ а хайытан,

Хааны халытан

Хаайыыта хаптарбатым.

Ү ө л-дьү ө л ү ктэллэнэн,

Ү ө дэн-таһ аан ө йдө нө н,

Ү бү -малы ү рэйэн

Ү тү ө бү н ү лтү рү ппэтим.

Кө ргө -нарга кө ҕ ү йэн,

Кө лө һ ү ҥ ҥ э кө мнө рө н,

Кө мү һ ү кө тө ҕ ө н

Кө скө кө тө ҕ ү ллү бэтим.

Баһ ылыгы баттыыр,

Сокуону туорайдыыр,

Олоҕ у утарылыыр

Кэбэл кэмэлдьилэнэн

Кэскилбин кэҕ иннэрбэтим...

V-XII

..................

..................

XIII

ЫЛЛААБЫТЫМ-ТУОЙБУТУМ

(Урут)

Сарсыардааҥ ы саһ арҕ а сандааран

тахсан,

Саах сабыылаах самнаҕ ар балаҕ ан

Тү ө рт муннуктаах тү ҥ кэтэх

Тү ннү ктэринэн тө лө кө рө н,

Барык-сарык балаҕ ан

Имик-самык иһ ин

Кү ндээрэн кө ччү тэрин

Кө рө ү ө рө рбин...

Эрдэ турбут эр киһ и

Чаанньыгын таҥ наран

Чайдыы олорон,

Кү ннээҕ и ү лэтин

Кү чү мэҕ эй кү һ элтэтин,

Эҥ ин эрэйдэрин

Эмээхсинигэр кэпсиирин...

Уй курдук оһ оҕ остоох

Оччугуй оҕ очоон

Оронугар олорон

Далларыҥ ныы-далларыҥ ныы,

Мырбаҥ ныы -быллаҥ ныы,

Ынчыктаан, ыҥ ырҕ аан

Ыллараары ытыырын

Ырыабар ыллыырым...

Холоҥ со сыттаах

Хос холлороон хотоҥ ҥ о

Ыанньыйбыт ынах

Ыатаары ыҥ ыранарын,

Кини кэбинэн кэрдиргэтэрэ

Кэмэ суох кэрэтин...

Ньилбэгэй ньирэй

Орон ойоҕ оһ угар

Оонньоохолуу оонньуурун,

Эмиий эмээри,

Мэҥ ирээн бээҕ иниирин

Бэккэ биһ ириирим...

От ууруммут,

Оҕ уһ ун мииммит

Оҕ онньор киһ и

Сарсыардааҥ ы дьыбарга

Сайдаан сатарытарын,

Киҥ кир-хаҥ кыр кигинэйэн

Ыраас санаатын ыллыырын...

Самаан сайыҥ ҥ а

Сайылык саҕ атыгар,

Тиэргэн тэлгэһ этигэр

Ү ө нү ү ү рэр,

Кумаары куттуур

Тө лө ннө ө х тү птэ,

Унаархай уһ ун

Субуллар буруотун,

Кини кэҥ сигэ

Кэҥ ириигэ киирэрэ кэрэтин..

Сандаҥ алаах кү н саһ ан,

Кэрэ киэһ э кэлиитигэр

Хонуу сү ө һ ү тэ хомуллан

Тиэргэнигэр тиийиитигэр

Атыыр оҕ ус

Аа-дьуо алтахтаан,

Айаатаан лаҥ кынатара,

Мө ҥ ү рээн лү ҥ кү нэтэрэ

Кэмэ суох кэрэтин...

Суһ уоҕ а субуллубут,

Имнэрэ тэтэрбит,

Этэрбэһ ин элиппит

Эдэр кыыс оҕ о

Ыаҕ астарын ылан,

Ойбон уутугар

Оонньуу -оонньуу

Дьиэрэҥ кэйинэн тэйэрин

Одуулаан, умсугуйан

Уоран туойарым...

Эргэ этэрбэс элээмэлээх,

Суомах сутуруо дуомнаах,

Лаҥ харбыт лаба ырбаахылаах,

Кү л кө мпү тү н кө рдү к

Кү кээр-кү рү ҥ дьү һ ү ннээх,

Маҥ ан тириитэ баччыстыбыт,

Баһ ын баттаҕ а маҥ хайбыт,

Хараҕ ынан хааттарбыт,

Хампарыйа харыатыйбыт

Эмээхсин эристиин

Хачыр-ичир маллаах

Хаҥ ас ороҥ ҥ о

Олойон олорон,

Халаатыы-хаһ ытыы,

Харбыалаһ а-хаҥ кыҥ ныы,

Торбос тириин тоһ ута

Илиитин иминэн имитэн

Иэгэлдьийэн эрэрин.

Кинини кэмтэн кэмҥ э,

Сиртэн сиргэ сиэтэн

Сирдиэн сэргэхситэрбин

Сиһ илии сэһ эргиирим...

Наскылдьыгас нарын таһ аалаах,

Кү ө гэлдьигэс кү ндү дьү һ ү ннээх,

Субуллар уһ ун суһ уохтаах,

Кыттаҕ ар кьрыстааах

Кынтаҕ ар кыыс дьахтар

Харахтаах хааһ ын

Хара кө мү скэ

Xаныылыы хайгыырым,

Уостаах тииһ ин

Уоттаах таастааҕ ар

Ордорон уруйдуурум,

Тэтэркэй имнэрин

Киирэр кү н киэһ ээҥ и

Килбиэнигэр кэриҥ ниирим,

Кө мү скэтигэр кү ндээччи

Кө рө р хараҕ ын

Кү ннээҕ эр кү ндү ркэтэрим,

Кө ппө ҕ ө р тү ө һ э

Кө бү ө хтээн кү ө гэлдьийэрин,

Томтоҥ ноон долгулдьуйарын

Туохха даҕ аны

Тоҕ оостоон туойбакка,

Тутунан турарым,

Туттан-хаптан турарын,

Хамнаан хаҥ кылдьыйан хаамарын

Хатыҥ маска ханыылыырым

Ньуура ньулугурун

Ньургуһ ун гынан туойарым,

Сирэйэ сэргэҕ ин

Сибэкки сиэдэрэйигэр тэҥ ниирим,

Ыраас куолаһ ын

Ымыы чыычааҕ ынан ыллатарым...

.............................................................

Уонна даҕ аны

Ону-маны умсугуйбуппун

От-мас оҥ оран,

Онон-манан отойон,

Оҕ оҕ о-дьахтарга

Онолуйа[8] оонньуурум.

XIV

ОЛ ЭРЭЭРИ...

Эдэр бэйэм эргэрэн,

Этим-сииниим эмэхсийэн,

Эймэнийбитим иһ ин,

Эт сү рэҕ им

Барыта бааһ ыра,

Бү тү ннү ү бү рү ллэ,

Истиин-тастыын

Эргэрэн илдьирийэ илик.

Билигин даҕ аны,

Испэр итии хаан

Тымырдарбынан тыгыалаан,

Сү ү рү гү рэн, сү рэҕ им сө ргү йэн,

Имил-дьимил илибирээн,

«Тип-тип» тэбиэлээн,

Кө ргө -нарга кө ҕ ү йэр,

Уруйга-тускулга умсугуйар,

Мааныга-майгыга баҕ арар,

Ү чү гэйгэ-ү тү ө ҕ э ү ө рэр.

Онон,

Кыра даа буоллар

Кыым кыламнаан,

Оччугуй даа буоллар

Уот умайар...

XV

УЛАРЫЙДЫМ

Ыйылыннары тардан

Ыйанарбыабын

Ыраах бырахтым,

Хабарҕ аны хайытар

Хатан биибин

Халбарыччы хаһ ыйдым...

Олоҕ у кытта охсуһ ан

Олорору ордордум.

Кү ҥ ҥ э кө ҕ ү йдү м,

Сырдыкка ымсыырдым.

Санаабынан сарбыллыахпар дылы

Саллаҥ ныырбын санаатым,

Кө ҥ нө н[9] кө мү ллү ө хпэр дылы

Кө рө рбү н кү ндү ркэттим.

Молотуок булгурутан,

Сиэппэ силэйэн,

Сэбиэскэй сиэрэ

Силигилээн ситэн,

Бастаан-кө стө ө н

Массыына баһ ыйарын,

Кө тө р кө лө кө тө ҕ ө рү н,

Салгын сатаан саҥ арарын,

Салаҥ нык таптаатым,

Самаҕ астык санаатым...

XVI

КӨ РДӨ Һ Ө БҮ Н

Кө стө р-кө стү бэт кө лө һ ү ннэрдээх,

Биллэр-биллибэт мэниктэрдээх,

Алҕ ас-сыыһ а айыылардаах,

Уора-саба оҥ оһ уулардаах,

Быстах былаҕ ай быһ ыылардаах

Бука баҕ ас буоллахпына,

Бука барытын мунньан

Бырастыы гын, — диэн

Алгыстаах аҕ абыттан

Арҕ ас тө ҥ кө тө н,

Атах токутан

Ааттастаҕ ым буоллун,

Нө рү ө н сү гү рү йэн

Кө рдө стө ҕ ү м буоллун!..

XVII

БИЛБИТИМ

Эн,

Кө мү һ ү м сыыһ ын

Кө ссү мү нэ хааллаҕ ым диэн,

Кө мү скэҥ уутун

Кө ҥ ү тү һ эрэн

Кү ү скэ кү ү гү нээбиккин,

Хаарыан оҕ обун

Харахтаабакка хааллаҕ ым диэн,

Хараҕ ыҥ уутун халытан,

Хасса суох хаһ ытаабыккын,

Соҕ отох оҕ обун

Суоҕ ун кө рдө ҕ ү м диэн,

Суланар сураххын,

Курутуйар куоласкын

Кулгаахпынан истибэтэҕ им,

Харахпынан кө рбө тө ҕ ү м даа иһ ин,

Тү ө һ ү м иһ игэр

Сү рэҕ им ньү ө лү йэн,

Этим-хааным

Эн тылгын истибитэ.

Мэйиим-санаам

Бэккэ билбитэ...

Ол эрээри

Санааҕ ын самнарыма,

Алыс айманыма,

Буолар буолтун

Буойар буотту,

Оҥ оһ уллар оҥ оһ уллубутун

Оччотор олурҕ а...

Эрэн,

Ө лбө т ө рө гө йдө ө х,

Самныбат саргылаах,

Охтубат оҥ оруулаах

Уол этим буолбат дуо?

Онон,

Билигин даҕ аны,

Эрэйдэммитим дээ иһ ин,

Ийэ сирбэр

Эргиллиэм диэн эрэнэбин,

Тү бэспитим дээ иһ ин,

Тө рү ө бү т буорбар

Тө ннү ө м.

Ону оройдоон,

Уйадыйаргын, уйманаргын

Уу-хаар курдук уһ уур,

Аһ ыйаргын, абаланаргын

Ардах-самыыр курдук аһ ар!

Билигин,

Инники иһ эрим

Иин иһ ин курдук

Им-балайын иһ ин,

Баҕ ар,

Ү гү с киһ и ө йдү ө н,

Ү рү ҥ ө ркө н санаата

Ү ө рдү һ эн ү ү нэн,

Сап курдук санньылыйан,

Кө нтө с курдук субуллан,

Мунньуллан, бугулланан,

Ү ксээн, ү рдээн,

Сабырыйан тахсан

Быһ ылаан олохпуттан

Быыһ ыы тардан таһ ааран,

Кө ҥ ү лгэ кө ччү йэр,

Кү ҥ ҥ э ү ҥ кү рү йэр

Кү нү м кү ө рэйиэ.

Баҕ ар эмиэ, —

Саха аймах сайдарыгар,

Ү лэһ ит норуота

Ү ө рэҕ э ү рдү ү рү гэр

Ү ө рэ-кө тө ү лэлиир,

Ү ө рдү һ эн-ханыылаһ ан сылдьар

Ү тү ө киһ и буолуом.

Баҕ ар,

Саргым сабырыйан,

Ө рө гө йү м ү рдээн,

Аан дайдым кырсыгар

Аа-дьуо хааман,

Аныгы айылгыны айхаллыыр

Аналлаах буолуом.

Сү рэҕ им-быарым сө рү ү н,

Санаам-ө йү м дьайҕ а...

XVIII

БЫРАСТЫЫ

Аны мин

Эн

Тыыннааххар сылдьан

Тылбын иһ итиннэрэрим,

Ө лү ө ргэр кө ссө н

Ө ҥ мү н кө рдө рө рү м,

Бааргын баттаһ ан

Баспын имэриттэрэрим,

Ыалдьар кү ҥ ҥ эр

Ыарыыһ ыт буоларым,

Ө лө р кү ҥ ҥ эр

Кө рө н кө мө рү м,

Кө мү с уҥ уоххун кө тө ҕ ө н

Ииҥ ҥ эр киллэссэрим

Илэ-чахчы биллибэт.

Ыҥ ырдахха да иһ иллибэт

Ыраах сиргэ ыллардым,

Сураатахха даа сураммат

Суон сиргэ тутулуннум...

Бостуой,

Киэһ э, сассыарда

Моойторук бордурҕ аатаҕ ын,

Ү нү гэс ү рдэҕ ин аайы,

Оҕ ом истэҕ э диэн,

Ороҥ ҥ уттан оронон,

Арбаҕ аскын анньынан,

Алчахтаан тахсан

Арҕ аа суол тө рдү гэр

Нэк бэргэһ эҕ ин сэгэтэн,

Кулгааххын чө рбө тө н

Сыарҕ а тыаһ а сыыгыныырын

Иһ иллээн эрэйдэнимэ,

Эккин -хааҥ ҥ ын эҥ мэнитимэ.

Оҕ обор уурдаҕ ым диэн,

Эмис эккин кичэйэн

Булуускар мууһ аан

Муннугар ууран,

Бостуой буотту гыныма...

Хата,

Хас дэлэгэй,

Хаар бө ҕ ө ҥ халбарыйан,

Хам тү һ эн хаалар

Хараҥ а кү нү ҥ хаайдаҕ ына,

Саас бө ҕ ө ҥ сарбыллар

Сабыдыала сатыылаатаҕ ына,

Ө тө ххө р ө лө р,

Тумулгар туоруур

Тустаах кү нү ҥ туһ аайдаҕ ына,

Кө мү ллү бү т буоруҥ

Кө стө р гына

Угуллубут омуһ аххар

Уһ ун маһ ы

Киилинэн кириэстэтэн,

Туруору туруоттаран,

Бэлиэтэ бэрдэрээр.

Оччоҕ о мин,

Кэнэҕ эс даа буоллар

Кириэскинэн бэлиэтээн,

Кэлэн кэриэстээн,

Бу сыттаҕ а диэн,

Бокуйан бокулуомнаан,

Кириэскэр кичэйэн,

Оспот, ойдубат гына

Отойон суруйуом:

«Манна баар

Уйбаан оҕ онньор

Уҥ уохтаах-тириитэ

Угуллубут омуһ аҕ а»- диэн.

Онтон ордугу

Оҕ оҥ буоламмын

Оҥ орорум ончу суох.

Оттон,

Тыыннааххын баттаатахпына,

Кэһ иибин кичэйэн

Уохтаах табааҕ ы ууруом,

Ахтылҕ аҥ ҥ ын аралдьытаргар

Аччыгый арыгы аныам.

Кэккэлэһ эн олорон

Кэс тылбын кэпсэтэн

Кэриҥ кидийбит санааҕ ын кэҥ этиэм...

......................................................

Былаҕ ай былдьаатаҕ а диэн,

Быстахтык быыбардаан

Былаҕ ын быһ ыма,

Быдан бырастыы буоллун!

1928-29 с.

МАҤ НАЙГЫ МААЙЫНАН ЭҔ ЭРДЭ! *

Аан дойду арабуочайа

Айхаллаан ааһ ар,

Ү с дойду

Ү лэһ итин ү ө рэ

Кү ү стэрин кө рү нэн,

Сү бэлэрин чө мө хтү ү р,

Эйэлэрин элбэтэр,

Билиилэрин тэнитэр

Маҥ найгы Маайым

Майаҕ ас кү нү гэр

Тө рө ө бү т дойдубар,

Тө рү т буорбар,

Иитиллибит ийэбэр —

Элиэнэ эбэбэр

Эт сү рэҕ им элэтинэн

Эҕ эрдэ этэбин!..

Ыам ыйын

Ыраас кү нү гэр

Ыччат дьоммор,

Ыраах да буолларбын,

Ылбаҕ ай санаабыттан

Ыраас

Ырабын ыытабын!..

Балык ыйын[10]

Маҥ найгы кү нү гэр

Баарбын биллэрэн,

Бар дьоммор

Барыларыгар мааны

Баҕ абын баҕ арабын!

Бу

Ыам ыйын

Ыраас кү нү нэн

Ө с-саас ө һ ү лү ннү н,

Ө лү ү -сү тү ү ө һ ү ннү н,

Ө рө гө й-талаан ү рдээтин,

Ө лбө т-сү ппэт ү ө скээтин,

Ө й-санаа кэҥ ээтин,

Сахалыы саҥ а,

Саха ү ө рэҕ э

Салааланан сайдан,

Сандааран таҕ ыстын!

Ү лэһ ит саха

Ү рдээтин-ү ө скээтин,

Ү ө рэҕ ин ү рдэттин!

Холбостун-холлойдун.

Тү ө һ ү нэн тө лө рү тэн,

Тө лкө нү тө рө ттү н,

Ү лү һ ү йэн ү лэлээн

Ү бү ү ө скэттин!

Брыччыҥ нара кытааттын,

Быһ ыыта тубустун,

Айаҕ ынан саҥ аран

Айдааны арыйдын,

Массыына бастаатын,

Кө тө р кө лө кү ү һ ү рдү н, сайыннын!

Элиэнэ эбэм

Илгэтинэн иитэн,

Уутунан утахтаан,

Баччырдарын барҕ артын!

Самантан ыла

Санааны тапсар

Сайаҕ ас, дьэҥ кэ

Саргы салалыннын.

Ө йү тү мэр

Ө рө гө й ү гэс

Ө рө кү ндээрдин!

Оччугуй омуктар

Олохторо тубустун!

Кыра омуктар

Кыһ алҕ алара кыччаатын!

Сандаҕ алаах сулус

Салаата сарбайан,

Саха балаҕ анын

Саба сандаартын!..

28-IV-29 с.

ЭЛИЭНЭ ЭБЭҔ Э

(Ырыа)

Кө ҥ ү ллү к кү ө гэйэн

Лиэнтэлии тэнийэн

Унаара устаргын

Уруйдаан туойабын!

Xос ырыата:

Ө лү ө нэ ө рү спү т

Ү гү һ ү кө рбү тэ,

Элиэнэ эбэбит

Элбэҕ и билбитэ!

Харыаллыыр хайаҕ ын,

Тускулаах толооҥ ҥ ут,

Саргылаах сайыҥ ҥ ын

Саҥ аран алгыыбын!

Xос ырыата:

Кү ндээрэр, кү ө гэйэр

Кү лү мнү ү р кү ө ннэргин,

Ө рө гө й ө ҥ нө ргү н

Ү гү стү к ө йдү ү бү н!

Xос ырыата:

Томтойо долгуйар,

Нусхайа устаахтыыр,

Ыраастыыр ууларгын

Ырыанан ыллыыбын!

Xос ырыата:

Ү лү скэн ү птө ргин,

Бараммат баайдаргын,

Бэринньик бэйэҕ ин

Биһ иги билэбит!

Xос ырыата:

Кү рү лү ү р сү ү рү гү ҥ

Кү тү рдү ү р кү ү стэрин,

Кө тө ҕ ө р кө мү ө лгү н

Кө рө ммү н ү ө рэбин!..

Xос ырыата:

Арыыгын, аппаҕ ын,

Хочоҕ ун, хонуугун —

Барытын бааралаан

Хоһ ооммор холбуубун.

Xос ырыата:

Ө рө гө й ү ктэллээн

Ү ү ннэрбит-ү ө скэппит

Ө лү ө нэ ө рү спү н

Ү тү ө ҕ ү н ө йдү ү бү н!

Хос ырыата:

Илгэҕ ин иһ эрдэн

Элбэҕ и тэниппит

Элиэнэ эбэбэр

Эҕ эрдэ этэбин.

1929 с.

* * *

Мин тү ннү кпү нэн

Сарсыардааҥ ы сайаҕ ас салгын

Сабыта охсон киирэн

Эйэҕ эс баҕ адьытык

Эппин имэрийэр,

Оргууй-оргууй тыынан

Уубуттан уһ угуннарар...

Ойон туран олоро тү һ эбин,

Одуулаан кө рө бү н:

Кү ө х халлаан

Кү ндү лээн сырдабыт,

Ү рү ҥ кү н

Тү ннү кпү н тө лө кө тө н киирэн

Ү ө рэ-кө тө кө рбү т,

Тыа чыычааҕ а,

Кү ө х сэбирдэххэ

Кү ө кэйэн олорон,

Тырыбыныы-дырыбыныы

Ылбаҕ айдык ыллыыр...

Кө ҥ ү лү н, ү чү гэйин...

* * *

Миигин

Тоҕ о ыллаппаккын?

Ыллыым ээ, ыллыым!

Эн

Уйгулаах уугун

Уйгуурдуом суоҕ а,

Эн айылгылаах санааҕ ын

Аралдьытыам суоҕ а,

Эн

Хоргус санааҕ ын

Куттуом суоҕ а...

Суох!

Аргыый-аргыый,

Аччыгыйдык, айаҕ ым иһ игэр

Ыллыым ээ, ыллыым!

Мин

Эйигин

Куһ аҕ аны хоһ уйан

Курутутуом суоҕ а,

Ыстырыыһ ы ыллаан

Ытатыам суоҕ а,

Улаханнык ордоотоон

Уһ угуннарыам суоҕ а.

Суох!

Аргыый-аргыый,

Аччыгыйдык, айаҕ ым иһ игэр

Ыллыым ээ, ыллыым!

Тоҕ о ыллаппаккын!

Мин ыллыам:

Эн

Утуйа сытар

Уйгулаах ньуургун,

Намчы солко

Ньалҕ ахай баттаххын,

Субуйуу солко

Субуллар суһ уоххун,

Хара хааһ ыҥ ханыытынан

Харанан

Хаһ ылыччы кө рө р

Арылхай хараҕ ыҥ

Арылыйа арылларын,

Сииктээх сир сибэккитин

Сэбирдэҕ ин курдук

Тэтэркэй имнэргин,

Ойуу курдук

Оччугуй уоһ уҥ

Аргыый аһ ыллан,

Кө мү с тииһ иҥ

Кү лү мнээн кө стө рү н.

Кү ндү тү ө һ ү ҥ

Кө ппө ҥ нө ө н кө бү ө хтү ү рү н,

Нарын-нарыннык

Талбааран хамныырын

Тоҕ о ыллаппаккын?

Аргыый-аргыый,

Аччыгыйдык, айаҕ ым иһ игэр

Ыллыым ээ, ыллыым!

Мин ыллыам:

Эйигин

Ү рү ҥ кү н анныгар,

Ү ктэл буор ү рдү гэр,

Баайдааҕ ар бастатан,

Ү птээҕ эр ү рдэтэн,

Кү ҥ ҥ э кө тө р

Кү ндуттэн кү ндү ргэтэн,

Этим-хааным ирэн,

Эт сү рэҕ им эймэнийэн

Таһ ыччы таптыырбын...

Эн иннигэр

Кытыаста умайар

Кытарар уокка

Кытта умайыам.

Будулуйар боруоктаах

Буккуллар муораҕ а

Тө бө бү нэн тү һ ү ө м,

Ү ө рбэ тимиргэ

Ө тө рү ү ө лү ллү ө м,

Сынтарыйбат- сымнаабат

Сытыы буулдьаҕ а

Тү ө спү нэн кө рсү ө м,

Ө лү ө хпэр дылы

Ө һ ү ргэтиэм суоҕ а,

Сааһ ым тухары

Санаарҕ атыам суоҕ а,

Тоҕ о ыллаппаккын?

Аргыый-аргыый,

Аччыгыйдык, айаҕ ым иһ игэр

Ыллыым ээ, ыллыым!..

1-V-29 с.

КҮ Н ИЙЭМ*

Туһ ааннаах хотунум

Туохтан хоргутан

Ханна халбарыйдыҥ?

Кү ү ттү м, кү ү ттү м — кө стү бэтиҥ,

Кү ндү кү лү ккү н кө рдө рбө тү ҥ!

Кэтэстим, кэтэстим — кэлбэтиҥ,

Кэрэ кэмэлдьигин кэпсээбэтиҥ!

Санаа баҕ адьы,

Самыыр былытыныы,

Саҥ арбат гына

Самнары баттаата.

Кө лө һ ү ннээх ө йү м,

Кө хсү бэр кө ө нньө н,

Кө ппө ҕ ө р тү ө спү н

Кө тү рү кө ттө...

Хараастыбыт санаам

Хабарҕ абар хаайтарда,

Моонньбун бопто,

Тыыммын ыкта,

Испэр иҥ нэ,

Сү рэхпэр сө ҥ нө,

Сү һ ү ө хтэрбэр сү ү дү йдэ...

Тулаайах толкуйум

Тууга хаайтарбыт

Туллуктуу тууллайда,

Солоҕ ой санаам

Сохсоҕ о баттаппыт

Солоҥ долуу сордонно.

Ытаары ыгыллыбытым —

Хараҕ ым уута халыйбата,

Ыллаары гыммытым —

Хабарҕ абар хаайтарда...

Барар сирим

Баҕ ана иининии баранна,

Хаамар сирим

Хара тааска хаайтарда.

Ийэ сир иэнэ

Инньэ ү ү тү нү ү кыараата,

Ү рү ҥ кү н ү тү ө тэ

Ө лбө ө дү йэн кө һ ү ннэ,

Харааран хаххаланна...

Туохтан туоххаһ ыйдыҥ,

Тоҕ о чугаһ аабатыҥ?

Эйиэхэ эрэ эрэнэбин,

Эйигин эрэ таптыыбын!

Ү гү скэ ү ҥ пэппин,

Ү тү ө ҕ э ү лү һ ү йбэппин,

Атыҥ ҥ а аралдьыйбаппын,

Албыҥ ҥ а атыылаабаппын..

Соҕ отох эйиэхэ

Тобуктаан тоҥ хойобун,

Сө һ ү ргэстээн ньү рү йэбин...

Эйигин таптыыбын,

Эйиэхэ эрэнэбин,

Кү лү ккэр ү ҥ эбин,

Кү ндү гэр ү ө рэбин,

Ырааскын ытыктыыбын,

Ырыаҕ ын таптыыбын!..

Эн

Дьү һ ү ҥ ҥ ү н кө рбө ппү н,

Илиибинэн имэрийбэппин,

Эйигин

Сү рэхпинэн кө рө бү н,

Санаабынан таайабын.

Эн,

Салгынныы талбааран,

Санныбар тайанан,

Ү рү ҥ тыыҥ ҥ ынан

Ү рэргин ө йдү ү бү н,

Сэбирдэхтии илибирээн

Сибигинэйэргин истэбин.

Оччоҕ о мин

Сү рэҕ им сө рү ү кү ү р,

Сү һ ү ө ҕ ү м чэпчиир,

Кө рбө ппү н кө рө н

Кө хсү м кө ндү ө рү йэр,

Эппэппин этэн

Эрэйим чэпчиир,

Сатаабаппын саҥ аран

Санаам сайҕ анар,

Ыллаабаппын ыллаан

Ыырайга ыттабын...

Туохтан хоргутан,

Тоҕ о чугаһ аабатыҥ?

Ааттаһ абын:

Аттыбар чугаһ аан,

Алгыста аҕ ал,

Испэр киирэн,

Имэҥ нэ иҥ эр...

Мин

Кынат ү ү ннэрэн

Кө тү ө хпү н кө ҕ ү йдү м,

Тумус ү ү ннэрэн

Тоҥ суйуохпун тууһ урдум,

Тыҥ ырах ү ү ннэрэн

Ыраахтан иһ иллэр гына

Ыллыахпын ымсыырдым...

Мин туойуом этэ:

Ол олорор дьону,

Ити иһ эр киһ ини,

Оҕ олор оонньуулларын,

Киһ илэр кэпсэтэллэрин.

Мин туойуом этэ:

Сү гэ тыаһ а луҥ сү йэрин,

Лаппаакы тыаһ а лабыргыырын,

Молотуок тыаһ а лобургуурун,

Эрбии тыаһ а кэрдиргиирин...

Мин хоһ уйуом этэ:

Массыына бааҕ ыныырын,

Собуот куугунуурун,

Тимир кө лө тигиниирин,

Борокуот аал бурдургуурун,

Кө тер аал кү лү гү рү ү рү н,

Тыраактар сыарҕ а ынчыктыырын, Элэктэриичистибэ уота

элэҥ ниирин, —

Элбэҕ и эпчиҥ инэн эргитэрин,

Ү гү һ ү кү ү һ ү рдэн ү лэлэтэрин

Тус-туспа туймуулаан

Туойуом этэ,

Атын-атаннык араҥ алаан

Алгыам этэ...

Мин

Кэрэ сайын кэлэрин

Кэҕ элии кэпсиэм этэ,

Кү ө х сайын кү ндү тү н

Кү ө рэгэйдии кү ү гү нү ө м этэ...

Ити барыта

Испэр иҥ нэ,

Иэдээн буолла,

Кэлэҕ эйдээн кэҕ инним,

Тардыастаан сарбылынным.

Тыыным хаайтарда,

Тылым буллуйда.

Кү н ийэм,

Кү ө мэйбин кө ндү ө рү т,

Тыыммын уһ ат,

Тылбын сымнат!..

28-V-29 с.

СҮ БЭ

Таҥ араҕ а саантаамаҥ,

Иччигэ эрэнимэҥ,

Кө стү бэти кө рдү ө мэҥ,

Ол оннугар

Икки атахтаах

Илиитин эпчиҥ эр

Истиҥ ник эрэниҥ,

Ө йү н кү ү һ ү гэр

Ү гү стү к ү ҥ ү ҥ!

Кини

Кө ппө тү кө тү тэр,

Кө рбө тү кө рдө рө р,

Хамнаабаты хаамтарар,

Хараҥ аны сырдатар.

Туохха да тойон —

Норуот, норуот!

Норуоттан тутуһ уҥ,

Норуокка туһ алааҥ!..

ИНИ-БИИ *

(Дьү ө рэ тылынан кэпсээн)

«Эн соххор, мин соххор»

Саха ө һ ү н хоһ ооно.

I

Былыргы быстар быыһ ыгар,

Аныгы арыллар ардайыгар,

Арыгы, хаарты сабылла,

Кө р-нар кө ҕ ү рү ү илигинэ,

Ү с ини-бии

Ү ө л талах курдук

Ү ө лээннэһ эн ү ө скээн,

Байан-тайан,

Оҕ олонон-ойохтонон

Олоорторо эбитэ ү һ ү.

Ол олороннор,

Ү һ ү ө н ү с аҥ ы

Ү гэскэ ү ө рэммиттэрэ:

Кырдьаҕ ас биилэрэ —

Арыгыны алыс аһ ыырга,

Ортолоро —

Хаартыга хараҥ арарга,

Оччугуй уол —

Оттуурга, мастыырга.

Уолаттарым

Аҕ абыттан анаппыт

Аналлаах ааттарын

Араартаан билбэппин да.

Аҥ ыы-аҥ ы араартаан

Ааттарын билэргэ,

Айахха киирчэ,

Аат анаталыахха.

Улахан уолу —

Истэргэ кэрэ — Испирдиэн диэххэ,

Ортолорун —

Ханыытынан Хабырыыс,

Кыраларын —

Ө йдү ү ргэ ү чү гэй —

Ө ндү рү ү с буоллун.

Кө стө р кө рү ҥ нэрин,

Турар туруктарын

Тоҕ о да суруйуохпунуй?

Сааппакка эттэххэ,

Сатыахпыт да суоҕ а.

Быһ атын быһ аардахха,

Итии хааннаах,

Имнээх иэдэстээх,

Эрэйи билбэтэх,

Эпчиҥ нээх бэйэлээх

Эдэр-тэгэл

Эр дьон этилэр.

II

Уус тылынан уһ ууран

Уостаан-тиистээн,

Тыын уган

Тыллаан-ө стө ө н,

Ыпсаран ыллыыр,

Имигэстик этэр идэ

Ийэбиттэн тө рү ө хпү ттэн

Испэр иҥ мэтэх.

Арай, атастаар,

Илбистээх тыллаах,

Илбиргэстээх этиилээх

Былатыан бырааппыт, *

Тупсаран-чочуйан,

Ыраастаан-ыпсаран,

Ньалҕ арытан таҕ ааран,

Дьү һ ү ннээн ү тү гү ннэрэн,

Суланан суруйуо

Эбитэ буолуо....

Оннооҕ ор мин

Туочуканы туруоран

Тохтуур туоммун

Тобулу билбэппин.

Саба баттыыр сатархай

Санаам сабырыйдаҕ ына,

Тыыным кылгаан тыгыластыыр,

Тылым баранан ыҥ ыргыыр,

Кү чү мэҕ эй кү ннэрбэр —

Туомун тобулбакка

Тустаабычча туойан,

Араас санааҕ а анньан,

Ааҕ ааччыларбын албынныыбын...

Ө йдө ө н кө рдө ххө,

Хоһ улайбыт эрэ хоһ оонньут,

Ылбыт эрэ ырыаһ ыт,

Билээччи эрэ мэтириэччит,

Суруксут эрэ сокуонньут

Букатын буолбат.

Ити —

Ийэттэн тө рү ө хтээн

Эккэ-хааҥ ҥ а иҥ эн,

Иитиллэн ү ө скү ү р идэ.

Итини эһ иги кэскиллээбэккэ,

Ыллаа да ыллаа диэн ыгылытаҕ ыт,

Суруй да суруй диэн сулуйаҕ ыт,

Кэпсээ да кэпсээ диэн кэбэҕ ит.

Тугу мин хоһ уйан суруйуомуй?

Урукку олохтон уурайдым,

Аныгыттан араҕ ыстым.

Аҕ абыты эрэ хаҥ сыа,

Атыыһ ыты эрэ суон,

Барыһ ымсаҕ ы эрэ баай,

Албыны арэ кү лү ү к,

Дьахтары эрэ кү ү лэмсик,

Хаартыһ ыты эрэ иһ ээччи —

Диэн кэпсиэхпин

Кэмэ суох кэрэйэбин,

Тоҕ о эрэ тутунабын.

Кэпсиэх буолбуккун кэбиһ эн,

Кэтэххин тарбанан,

Кэп туонаргын кэтэһ иннэрэр

Кэтэх кэмэлдьилэнниҥ дуу?

Туойан иһ эргиттэн туораан,

Туспаны дойҕ оҕ олоон,

Атынынан аралдьытан,

Аймаан-саймаан

Аһ араары айаҕ аланныҥ дуу? —

диэн,

Антах хайыһ ан,

Абаран барымаҥ, атастаар!

Кэхтиэм соҕ а — кэпсиэм,

Уурайыам суоҕ а — суруйуом.

Ол эрээри

Мин кэпсээним

Олоҕ о оччугуй,

Бү тү ү тэ мө кү,

Кэннэ кэрэгэй,

Барыта да барбах,

Кү н ыаһ аҕ ар кү ү гү н,

Олоруохтааҕ ар хоһ оон, —

Кө рбү тү м оччо,

Истибитим итиччэ.

III

Биирдэ икки ини-бии

Оччугуйтан оспуордаһ ан,

Иирсэн этистилэр.

Иирсибит истэрин

ИҺ ирэхтээн иһ иттэххэ,

Буоһ ата суох боруок буолла.

Аччыгый да аймааһ ыны тарта.

Урут орто уол

Буллайан булла.

— «Аҕ абын эрэ дии-диигин

Алыстаан эрэҕ ин,

Туох туһ атыгар

Кө лө һ ү ммү нэн кө стө р

Кө мү с харчыны

Кү л-кө мө р гынан,

Убаҕ ас ууга суккуйарыҥ буолуой?

Арыгыта да суох

Аһ аабыт киһ и, ама,

Аа-дьуо сылдьаа ини,

Харчынан атыылаһ ан

Хааны иирдэр,

Ү ксү ө һ ө рө р,

Ө һ ү ү ксэтэр,

Ө лү ү уута буолбат дуо?..

Арыгы адьарай —

Акаарыларга ас».

Кэнники тылларын кичэйэн,

Кэтиэркээн, киэбирэн,

Кыыһ ырбыттыы кытаанахтык,

Дьэбин уоһ уйан дьиппиэрэн,

Эпчиҥ ирэн эттэ,

Олорор сириттэн туран,

Оронугар сытта.

Испирдиэн, истэн олорон,

Инитигэр иэдэс биэрдэ,

Уоһ ун аһ ан, оччугуйдук

Бэккиһ иирдии мичээрдээтэ:

— «Арыгы аһ ыыр ас

Буолбат дуо, атаас!

Хата, хаарты баар

Харыйа суох хара дьай,

Хаартыһ ыт буолуохтааҕ ар

Арыгыны аһ аабыт

Аҥ ара барыыс,

Илээт буолуохтааҕ ар

Иһ ээччи буолбут

Иккинэн иҥ эмтэлээх.

Баайы бараабыт,

Кү р ү бү

Кү л-кө мө р гыммыт,

Хара кө лө һ ү ммү нэн кө стө р

Хаарыан харчыны

Хаар, самыыр оҥ орбут,

Хара норуоту

Халтаҥ таҥ астаабыт,

Хаарга хаамтарбыт,

Хамначчыкка хаайбыт

Хаарты хара буор буолбат дуо?

Онуоха холоотоххо,

Арыгы аллаах

Санааны тарҕ атар,

Ө йү ү ксэтэр,

Ө һ ү ө һ ү лэр,

Эрэйи чэпчэтэр,

Эйэни элбэтэр

Ааттаах ас

Арыгы буоллаҕ а дии.

Уона

Орускуота да оччугуй,

Атыыта да аччыгый,

Итиэннэ

Иһ ээччи киһ и

Илээт аатырбат,

Хата

Хаартыга ханыылаһ ыахтааҕ ар

Уоруйах буолбут ордук.

Хаартыһ ыт

Кү рү лү ү р кү н ортото

Доҕ орун ордугар умсугуйан,

Ырааһ ыгар ымсыыран,

Харчытыгар хараҥ аран,

Утары олорон

Оонньуур буолбат дуо?

Онуоха уурдахха, уоруйах

Кытаанах кыһ алҕ аттан

Сү рэҕ ин

Тааска таптайан,

Дууһ атын

Халлааҥ ҥ а хатаан,

Тутулуннахпына — сорум,

Кө стү бэтэхпинэ — ө рө гө йү м

Бэйэтинэн мэктиэлэнэн,

Тү ү нү н сү ө дэҥ нээн,

Хараҥ аҕ а хааман

Уоран сордонор

Буолбат дуо?

Хаарты —

Хаһ ан да хаалбат

Хара дьай,

Арыгы —

Кү н олоҕ ун кө рө

Аан дойду айхала.

Ону баара

Ол-бу диэн

Олоҥ холуу олордоҕ уҥ».

Хоппут киһ и холобурунан

Холун хамнатта,

Хоҥ кук гынна,

Ө тү рү кө рдө,

Ө ттү к баттанна.

Онуоха

Хабырыыс хаана хамнаата,

Кытара кыыһ ырда,

Ойон туран олоро тү стэ.

Сутуругун сомоҕ олуу тутта,

Сототугар уурда.

Биилээҕ инэн биитин кө рдө.

— «Хайа хараҕ а суох

Хаанырҕ аан хайгыа диэн,

Арыгы дьаатын аҕ алан

Хаартыга ханыылаатыҥ...

Иһ ээччи буолуох кэриэтэ,

Кү н анныгар

Кө стү бэтэх кө нө.

Хайа киһ илии киһ и,

Харчынан атыылаһ ан,

Уоту омурдан, куттаҕ ын

Буһ арара буолуой?

Арыгыга аймыах кэриэтэ,

Уокка умаппыт,

Ууга суурайбыт ордук.

«Орускуота оччугуй» диигин!

Оттон бардам баайы бараппыт,

Ү гү с ү бү ү рэйбит кимий? —

Арыгы.

Олоҕ у долгуппут,

Дьиэни дьиэгэниппит,

Кэскили кэҕ иннэрбит? —

Арыгы.

Умнаһ ыт оҥ орбут,

Ыал устун ыыппыт,

Онтон уоруйахха укпут кимий? — Арыгы.

Ааты аймаабыт,

Суобаһ ы сууйбут,

Киһ ини кирдээбит кимий? —

Арыгы.

Киниэхэ тэҥ нээтэххэ, хаарты —

Ү рү ҥ кө мү һ ү ү ктэллэнэн,

Ө йдө ө х хааҥ ҥ а ү ө рө -кө тө,

Кү ҥ ҥ э кө стү бү ччэ, кө ччү йэр

Кө р буоллаҕ а дии!

Хаарты хаһ ан даҕ аны

Харыйа суох хаалларбат —

Сү ү ттэриилээх, сү ү йү ү лээх,

Ылыылаах, биэриилээх,

Быһ атын быһ аардахха,

Хаартыгар барбыт, —

Уоруйаҕ а суох омуһ ахха

Уурдарбыт холобура.

Оттон арыгыга

Барбыт кэлбэт,

Тү спү т тө ннү бэт,

Уу курдук симэлийэр,

Уот курдук умайар

Ө лү ү уута,

Ү ө дэн аһ а буолбат дуо?

Атаҕ ын эрэ тумсун батыһ ар

Адьас акаары киһ и

Арыгыһ ыт буолуон,

Иннин-кэннин билбэт

Иирээки эрэ киһ и

Иһ ээччи буолуон сө п.

Хаһ ан даҕ аны

Хаартыны хайгыырбын

Хаалларыам суоҕ а.

Хата,

Хаһ ан да хардары

Хадьардаһ ан кыайыаҥ суоҕ а»

Ити курдук иһ илэхтэһ эн,

Ини-бии иирсэн-этиһ эн,

Дириҥ этэн, кэҥ этэн,

Ү ө хсэн-тү рү ссэн,

Бардьыгынаһ ан бардылар...

Олоро- олоро турдулар,

Охсуһ уох да курдук буоллулар.

Куһ аҕ ан тылынан кутустулар,

Ыстырыыс тылынан ыһ ыстылар.

Кинилэр

Ү ө хсү бү т ө стө рү н ү тү ктү ө хпү н

Кэмэ суох кэрэйдим,

Туттунан тохтоотум.

Бостуой

Быдьар тылы былаабыт,

Ыстырыыс тылы ыллаабыт,

Куһ аҕ аны холбообут диэн,

Сиргэнэн кэлэйиэххит.

Ол кэриэтэ

Икки ини-бии —

Ү рбү т хабахтыы

Ү ллэччи кыыһ ырбыт,

Эрэйи кө рбө тө х

Эпчиҥ нээх санаалаах

Эдэр дьон этиспит тылларын

Бэйэҕ ит сэрэйиҥ...

Хаҥ ас диэки хайыстахха,

Уолаттар ойохторо,

Кө стө -кө стү мү нэ кө бү ө хтэһ эн

Иһ иллэ-иһ иллиминэ сибигинэһ эн,

Эрдэрин кө мү скэһ эн,

Бор-бор ботугуруһ ан,

Сип-сап сибигинэһ эн,

Онтон

Улам-улам улаатыннаран,

Этиһ эн киирэн

Имитиһ эн илдьэ бардылар.

Онтон

Дьиэлэрин иһ э,

Ыт охсуһ арын курдук,

Ыпсала суох ырдырҕ ас буолла,

Ө ндү рү ү с,

Оһ ох чанчыгар олорон,

Икки биитин эр-биир

Кү лэ-кү лэ кө рдө.

— «Илин былдьасыһ ан,

Иирсэн этиһ эҕ ит да,

Иһ ээччи да, илээт да

Иккиэн даҕ аны

Иитэ- саҕ ата кө стү бэт,

Иннэ-кэннэ биллибэт

Ини-бии идэлэр ини...»

Инньэтэх хайыста,

Иэдэс биэрдэ,

Кү лү ү гынардыы

Кө хсү н этиттэ.

Онтон

Мэккиһ э олорон биилэрэ,

Инилэриттэн итини истээт,

Уолларыгар олус уордайдылар,

Кыраларыгар кытаанахтык кыыһ ырдылар

Кырбыах да курдук

Кыама суох кыйаханнылар,

Уолуктарын бопторбут

Уордайбыт уохтарын

Уолларынан уҕ арыттылар,

Сыыр намыһ ахтыы

Ө ндү рү ү скэ ө ркө йдү лэр.

Ө ндү рү ү с, ө рө лө спө ккө ө кчө рү йэн.

Саҥ ата суох самнан,

Тахсан барда.

Улахан уолаттар

Инилэрин иилэн ылбатынан

Илдьи этэн,

Аччыгыйынан аналлаан,

Кырбаары гынан,

Кыйдаан кэбистилэр.

Ө ндү рү ү с ө с киирбэх,

Аҕ ыйах аналын

Хап-сабар хамынан,

Ойоҕ ун оҕ уһ угар олордон,

Кө һ ө н кө кө рү йдэ.

Икки ини-бии

Баайдарын барытын бадахтаан,

Бука барытын мууска ууран,

Ампаар харчытыгар тиийэ

Аҥ ардаһ ан бараннар,

Аҥ ыы-аҥ ыы айхал тардыһ а

Арахсан хааллылар.

Кинилэр кө һ ө н сү ү гү нээн,

Айманан арахсан,

Олохторун оҥ остон,

Туспа тойон-хотун буолан,

Оттонон-мастанан,

Олоруохтарыгар дылы

Тохтуу тү һ эн,

Табаахта тардыым,

Дьаарбайа тү һ ү ү м.

IV

Ити мин билэр

Ыраас ыччаттарым —

Иэскэ тэбиллэ,

Кыһ алҕ аҕ а кыпчыттара,

Эрэйгэ иҥ нэ илик,

Сымыыт курдук ыраас,

Арыы кү рдук ньалҕ архай,

Сйбэкки курдук тэтэркэй,

Баайы баһ ынан,

Тоту тобугунан,

Мааны дьон бадаҕ ынан

Ү ү нэн-ү ө скээн

Ыал буолбут ыччаттар,

Дьон буолбут оҕ олор.

Ааспыт ү йэҕ э аҕ алара

Айан айаннаан,

Сырыы сылдьан,

Эргиэн тэнитэн,

Сү ү рэн-кө тө н,

Сү һ ү ө ҕ ү н кө лө һ ү нү н сө ҥ ө рдө н,

Булбутун эрэ мунньан,

Халыҥ харчыланан,

Бардам баайы

Оҕ олоругар ордорон,

Ү тү ө киһ и аатыран ө лбү тэ.

Кинини кытта

Ү ө скээбит ү ө лээннээхтэрэ,

Иһ ирдьэ-таһ ырдьа сылдьар

Илбиркэй-салбыркай дьон,

Ибир - сибир кэпсэтэллэрин

Иһ илэхтээн иһ иттэххэ:

— «Аҕ алара аанньанан байбатаҕ а,

Албынынан аатырбыта,

Бар дьонугар батталлаах

Кыра дьонугар кытаанах,

Суохтан-дьадаҥ ыттан

Суобаһ а суох соролоон,

Аата суох атаҕ астаан,

Иэдьэгэй курдук ыган,

Иҥ иир курдук эрийэн,

Барҕ ара байбыта,

Томтойо топпута».

Ити таһ ынан

Иһ ирэхтээн иһ иттэххэ,

Эмиэ даҕ аны

Кыра, кырдьаҕ ас ө ттө,

Сир аннынан сибигинэһ эн,

Кэмэ суох кистээн,

Кэпсиир буолаллара:

— «Аан маҥ най

Холуобунайга холбоһ он,

Сааттаахха самсаһ ан,

Кө мү с харчыны кө тө ҕ ө н,

Онтон олус улаатан,

Байан барбыта», — диэн

Итинник

Ибир-сабыр кэпсээн

Иһ ин-таһ ын,

Кырдьыгын-сымыйатын

Биирин да билбэппин,

Уолаттарын эрэ кытта

Биир-биир билсэрим.

Испирдиэн бэрт ис киирбэх,

Хабырыыс бэрт хап курдук,

Ө йдү ү р ө йдө ө х,

Саныыр санаалаах,

Саҥ арар тыллаах,

Киһ иттэн тиэрэтэ суох

Кэрэ кэмэлдьилээх,

Оччотооҕ у олоххо,

Ону -маны удумаҕ алыыр,

Оччугуй суруксут,

Оҕ о дьон этилэр.

Ону эһ иги

Ү ү ккэ ү ллү бү т,

Суоракка сонообут,

Бө лө нө ххө мө лбө йбү т

Бө рү кү тэ суох

Бү тэҥ и дьон буолуохтара диэн,

Аналлаах атастарбын

Хос санаан,

Куодаһ ыннаан холобурдаан,

Ааҕ ааччы атастарым,

Атаҕ астыы санаайаҕ ыт.

V

Истиҥ доҕ орум Испирдиэн

Хайдах хамнанан,

Тө Һ ө кө рү лээн,

Туспа ыаллыы туттан,

Саҥ а ыаллыы дьаһ аллан

Олорор эбиит диэммин,

Одуулаан-сураан истибитим:

Иһ эрин эбэн испит,

Арыгылыырын алыс амтаһ ыйбыт,

Уйабын дии-дии

Улаханнык омурпут,

Ыалдьыбаппын дии-дии

Ыстакаанынан ыймахтаабыт,

Итирбэппин дии-дии

Испиири испит,

Кү нү н асхсын

Кү ндү арыгынан

Кү ө мэйин кө ннө рү ммү т,

Олоро тү стэр эрэ

Остолобуойунан утахтаммыт.

Ол эрээри

Ө йү н сү тэрбэт,

Ү лэтин мө лтө ппө т,

Сыһ ыллан хаалбат,

Сырыытын бырахпат.

Хата

Эҥ ин бэйэээхтэри кытта

Эн-мин дэһ эн,

Эҥ