Бабыл шәле 1 страница

Гималайның сихри тауларыннан башлангыч алган йө герек Амур елгасы буенда шә итлә р ыруы яшә гә н.

Халык хә теренә бу ыруның искиткеч кызы Нурисан кереп калган. Ул кыз тау елгасыдай серле һ ә м салкын, еландай зә һ ә р, фә рештә дә й гү зә л, кабатланмас булган. Патшабикә лә рнекенә тиң матур киемнә ре, бизә нү ә йберлә ре булмаса да, бу кыз ү зе энҗ е бө ртеген хә терлә ткә н.

Ә леге авылда ү зенең эчкерсезлеге, тыйнаклыгы,, оялчанлыгы белә н аерылып торган аучы егет һ ә м аның шат кү ң елле дусты да яшә гә н. Һ ә м менә бер кө нне язгы кү крә ү булып егетлә рнең икесенә дә мә хә ббә т килгә н. Мә хә ббә тнең дә ниндие ә ле... Ике дус беръюлы Нурисанга гашыйк булганнар.

Кичке уенда Нурисан башкарган җ ырдан соң булган бу хә л. Кыздан сафлык - аклык, ө мет - ышаныч, кү ң ел кө рлеге кушылган нур сибелгә н. Ике егетнең дә беръюлы йө рә клә ренә ут капкан.

Оялчан һ ә м тыйнак Алчын ү зенең кү крә генә сыймыйча типкә н йө рә ген иярлә п ауга йө рү ен дә вам иткә н. Аудан кайтканда Нурисанның ө е каршында тө рле тө слә рдә ге ташлар ташлап калдыра икә н. Ә леге “бү лә клә р” кайбер кө ннә рдә чиклә век яки җ илә клә р белә н дә алмашынган. Егет моны кыз аң ларлык итеп кө ндә бер вакытта, бер урында эшлә гә н. Нурисан моны сизгә н. Ташның ни аң латканын гына белмә гә н. Лә кин җ ыя барган.

Мә хә ббә ттә н кө тү че егет Тимербә к тә газап чиккә н. Тик ул ояла торганнардан тү гел икә н. Мә хә ббә тен аң лату ө чен кызны аулак урында сагалап торган да:

-Сине сө ям, янам, кө ям, - диеп кызга булган мә хә ббә тен белдергә н. Кү ктә ге Айны, Кояшны, хә тта йолдызларны да алып бирерлек булуын аң латкан. Ә чая кыз:

-Юк ла, Ай белә н Кояш болай да минеке. Аларны мин кө ндә кү рә м, җ ылылык һ ә м яктылык алам. Син менә миң а бабыл шә ле алып кайтып бирсә ң, сө юең ә ышанырмын, - дигә н.

Бабыл шә ле... Бу икенче мә млә кә ттә, сө ннилә р ыруында гына чигеп эшлә нгә н шә л булган. Ә леге шә ллә рнең матурлыгы теллә рдә н - теллә ргә кү чкә н. Аны шул ыруда яшә ү че хатын - кызлар гына бә йли алганнар. Башка ыруларга таратырга ярамаган.

Ә менә Айны, йолдызларны вә гъдә иткә н егет югалып калган. Моның тормышка ашмаслык хыял булуын аң лаган ул. Тик мин - минлек тә бар бит ә ле. Ү зенең кө чсезлеген кү рсә тә се килмә гә н. Баш ваткан - ваткан да киң ә шкә дустына киткә н. Дусты бу вакытта ауга җ ыена икә н. Тимербә кнең боек кү злә рен кү реп Алчын:

-Ни булды? Нә рсә борчый сине? - дигә н. Дусты хә лен аң латкан. Ү зенең дә шушы кызга гашыйк булуыннан Алчын ү зен кая куярга белмә сә дә кү ң елендә ө мет чаткысы уянган. Юк, ул дустына каршы тө шмә ячә к. Сө я икә н, сө йсен. Араларына да кермә ячә к. Лә кин ул да бит Нурисанга бер генә мизгелгә шатлык бү лә к итә ала. Шә лне ул табачак!

-Кайгырма, дустым, мин сиң а ул шә лне табып бирермен, - дигә н Алчын.

Дустын тынычландырган, ә ү зе уйга чумган. Шә лне кайдан табарга икә нен дә белә, лә кин юл бик озын. Анда барып җ итә р ө чен елгалар, таулар, ташлар, хә тта чикне ү тә ргә кирә к бит. Лә кин егетнең карары нык, ул моны эшлә ячә к, барачак һ ә м алып та кайтачак!

Елгалар, таулар аның сө юенә киртә була алмыйлар. Дусты ө чен генә тү гел, сө йгә н кызына шатлык китерер ө чен дә ү тә чә к ул бу юлны.

Кө ннә рдә н бер кө нне Алчын юкка чыккан. Ә ти - ә нисен, ә би - бабасын билгесезлектә калдырып кичкә каршы юлга кузгалган ул. Кичен кузгалуның сә бә бе - беркемгә дә сиздермә ү, кү ренмә ү.

Гашыйк егетнең юлы елга кичү дә н башланган. Кояш баеп суның тынган чагы. Ара - тирә балыклар сикерешә. Караң гы тө ндә зур елгага керү бераз гына шик уята. Лә кин егетнең карары нык. Тиеш! Ул шә лне алып кайтырга тиеш! Бер елмаю, бер сө енеч, бер шатлык ө чен!

Бераз гына чирканчык алып егет суга кергә н. Колачлап йө зә башлаган. Җ ылы су тә нгә рә хә тлек, сихә т бирә.

Су! Яратылышның ачылмаган сере! Искиткеч бербө тен кү зә нә клә р җ ыелмасы. Кешенең бә дә нен тулыландыручы, сусаганда кө ч, сихә т бирү че. Судан кеше барлыкка килә, су белә н яши. Су тынычландыра, яшә ртә, кө ч, дә рт бирә.

Бар җ аны, тә не белә н рә хә тлек тоеп Алчын йө згә н дә йө згә н. Тө нге тынычлык, Ай нуры, эреле - ваклы йолдызлардан торган Киек каз юлы аң а юл кү рсә ткә ннә р.

Хә ле бетсә, чалкан йө згә н. Таң беленгә ндә елганың икенче ярына якынлашкан егет.

Судан чыгып юлын дә вам иткә н ул. Ә юлның калган ө леше тау - ташлардан тора икә н. Ул бик кү п кө ч һ ә м чыдамлылык талә п иткә н. Биек тауларга барып тоташкан юлы. Кояш пешерә. Аяк астындагы эреле - ваклы ташлар аягын авырттыра. Эсселектә н тыны кысыла. Ник бер кү лә гә булсын!

Авыр чакта кешегә ниндидер ө мет - ышаныч кирә к. Ә ул берү зе. Юк. Юк. Ул берү зе тү гел. Аллаһ е Тә галә гә мө рә җ ә гать итә Алчын. Ходайга ялына:

-Йа, Газиз бер Аллам! Сә фә ремне уң ышлы ит! Кө ч бир миң а!

Ә ледә н - ә ле Ходайга мө рә җ ә гать итә - итә егет һ аман алга бара. Тө нгә кө н, кө нгә тө н тоташа. Вакытның чамасы югала. Ничә кө н ү тү е бутала. Уенда бер генә нә рсә: Нурисан. Менә ул кулларына шә лне ала. Ә Алчын... Гү я ул болытка ә йлә неп кү ккә кү тә релә.

Ашаганын - эчкә нен дә хә терлә ми. Бары тик ара - тирә салкын тау сулары белә н бит - кулларын юа, авызын чылата. Кайдан килә бу кадә р чыдамлылык? Сө юе кө ч бирә аң а.

Авыр юлларның да очы - кырые була. Җ иде кө н булды дигә ндә егет сө ннилә р яшә гә н авылга барып җ итә. Авылга керергә рө хсә т һ ә м Ыру башының кайда яшә вен сораштыра.Тө зеклеге белә н башкаларыннан кү пкә аерылып торган Ыру башының ө енә килеп керә хә лдә н тайган егет. Башын иеп исә нлә шкә ч тә сү з башлый:

-Мин сезгә ерактан, башка илдә н, чит мә млә кә ттә н, шә итлә р ыруыннан килдем. Миң а бары тик сездә генә чигеп эшлә нелә торган бабыл шә ле кирә к. Аны сездә н сатып алырга акчам да, байлыгым да юк. Тик бирегез генә аны миң а. Кирә к икә н, сезгә моның ө чен кырык ел хезмә т итә м. Телисез икә н, гомеремне дә бирә м.

Егерме яше дә тулмаган егетнең сү злә ре Ыру башына кө чле тә эсир итә. Анардан яшьлек, кө ч, пакьлек катыш нур бө ркелә. “Аллаһ е Тә галә безгә бу бә ндә не сынар ө чен җ ибә ргә ндер. Кирә к булмаса шул тиклем авырлык белә н ерак араны ү теп килмә с иде”, дип уйлый Ыру башы. Егеткә ихтирамы арта.

-Иң матур шә лне киртерегез аң а, - дип боера ярдә мчелә ренә. –Ә гә р дә ул бер шә л ө чен гомерен дә кызганмый икә н, димә к, бу егеткә тиң нә р юк, - ди ул.

Егеткә иң матур шә лне китерә лә р.

-Балам, - ди Ыру башы, - безгә синең гомерең дә, ә леге шә л ө чен нидер тү лә вең дә кирә кми. Атна буе авыр юл узып килү ең нә н без аның сиң а ничек кирә к булуын аң лыйбыз. Кунак бул, ял ит. Аннан соң кайтыр юлың а кузгалырсың, - ди.

Егет бу кешелә ргә чын кү ң елдә н рә хмә тлә рен ә йтә, Ходайдан иминлек сорый. Бер минут тоткарланмыйча юлга кузгалырга кирә клеген аң лата. Ыру башы изге догада аны озатып кала. Ул егетнең ә леге мизгелдә җ ир белә н кү к арасында эленеп торганлыгын аң лый.

-Егетнең безгә килү е – Ходай ә мере. Телә ген ү тә гә н ө чен ул безне рә хмә теннә н ташламас, - ди.

Лә кин Ходай адә м балаларын гел сынап тора шул. Ак юлга чыгучыларның да юллары карала.

Кире юлда чикне ү ткә ндә егетне кү реп калалар. Чик сакчыларының барысына да хә бә р салына. Егетне кулга алалар.

Иллә р, җ ирлә р арасына ни ө чен чик куела икә н? Кем бу чиклә рне уйлап тапкан? Патшалардыр, мө гаен. Югыйсә, барысы да бер Тә ң ре җ ире бит. Бү ленергә дә тиеш тү гел. Ә кануннары нинди? Рө хсә тсез чикне ү тү чегә җ ә заның да иң кө члесе - ү лем җ ә засы каралган.

Алчынны да ү лем җ ә засына хө кем итә лә р. Лә кин егет:

-Зинһ ар ө чен минем аманә темне ү тә гез, миң а ө емә кайтырга кирә к. Ә аннан соң җ иде гомерем булса, җ идесен дә бирергә риза, тик сү земне генә кире какмагыз, - ди. Аннан мыскыллап кө лә лә р. Лә кин бер олы яшьтә гесе:

-Тимә гез, кө лмә гез. Мин аны ө енә алып кайтып килермен, - ди.

Егетне бер генә сә гатькә ө енә алып кайталар. Ике атна буе югалып торган Алчынны ата - анасы танымый. Ул ябыккан. Битлә ре - тө ккә, кү злә ре эчкә баткан, бик арыган, талчыккан, кечерә еп калган була.

Бабасыннан егет дустын чакыруын ү тенә. Дусты килгә ч тә аң а тө ргә к суза. Тимербә к тө ргә кне ачса, аннан кү з явын алырлык бабыл шә ле килеп чыга. Дусты сө енечен яшерә алмый, Алчынны кү тә реп ала. Ә Алчынның уенда Нурисан. Ул ничек шатланачак!

Алчынны алып китә селә рен белми Тимербә к. Тиз генә саубуллашып чыгып китә.

Бер сә гатьтә н соң чик сакчысы Алчынны алып китә ргә кирә клеген ә йтә. Бабасына:

-Оныгыгыз чик кануннарын бозды. Рө хсә тсез башка мә млә кә ткә керде, - диеп җ авап бирә.

Алчынны алып китә лә р. Туганнары зар елыйлар. Эшнең нидә икә нлеген Тимербә к тә аң лый. Берничә сә гатьтә н соң ул башын иеп Алчынның бабасы янына килә. Шә л вакыйгасын сө йлә п бирә.

-Мин дустымның шә лне ничек, кайсы юл белә н табасын белмә дем, башыма да китермә дем. Хә зер инде минем гомерем сезнең кулда. Минем белә н ни телә сә гез, шуны эшлә гез. Мин барысына да риза, - ди.

Ниһ аять, бабасы эшнең нидә икә нлегенә тө шенә. Егетнең бу адымы кө чле мә хә ббә ттә н икә нлеген аң лый. Оныгы аң а сө юе турында сө йлә гә н була.

Кү пне кү ргә н карт Тимербә ккә:

-Син ирекле. Ул моны ү з телә ге белә н эшлә гә н бит. Син инде безгә оныгыбызны кире кайтара алмассың. Гомере шулай кыска булгандыр, - ди.

Алчынның җ ә засын озакка сузмыйлар. Авылларына алып кайтып кү мә ргә рө хсә т бирә лә р.

Егетне кү мгә н кө нне кабер ө стендә таяк барлыкка килә. Анда шә л... бабыл шә ле җ илферди. Кабер ө стендә унбер тө сле таш, чә чә клә р һ ә м зур хә рефлә р белә н: “ГАФУ ИТ” дигә н сү злә рдә н язу була.

Бу тө ндә Нурисан юкка чыга. Аның турында урманга качкан, суга сикергә н дигә н сү злә р сө йлә нә. Ә халык теленә Нурисанның соң гы сү злә ре уелып кала: “Синнә н сү з чыкканчы, таштан ут чыгар.”

Еллар ү тә... Егетнең кабере ө стендә ге шә л тө сен ү згә ртә. Нурисанның кө лә ч йө зен бизә ргә тиешле нә фис шә лнең матурлыгын салкын яң гырлар, кө чле җ иллә р ала. Ә унбер таш исә, яң гыр яуган саен тө слә рен яң арталар.

Ә тө ндә... Кара тө ндә исә кабер ө стендә вак утлар җ емелдә шә. Гү я Алчын сү злә р белә н тү гел, ташлар аша ү зенең мә хә ббә тен аң лата.

Ә ллә соң бу ташларда Нурисан җ анымы?

Шундый егет - кызларның сү нмә с сө ю уты янамы?

Ачылмаган сер...

Янар ташлы кабер.

Азат

Кеше гомере мә ң гелек очышта ә йлә нә эчендә ү тә. Гомернең башы да, ахыры да юк. Башы - ахыры, ә ахыры - башы. Шуның буйлап ә йлә нә буйлап очасың. Иртә гә яхшы булыр да, бар да ү згә рер дип нә рсә недер кө теп тору акылсызлык.

Юк, дусларым. Бү ген яшим мин, бү генге кө н белә н яшим. Дө нья буйлап җ иллә ргә тапшырып, бү ген йө рә гемнең кайнарлыгына тө реп, ү земнең сә ламемне җ ибә рә м. Мин исә н! Мин яшим! Мин сулыйм!

Арарат даласының тузанлы таш юлы буйлап ү зә к ө згеч моң лы тавыш җ иллә ргә кушылып китә. Җ ирле халык аны яратып безнең “Азаряныбыз” диеп йө ртә.

Кайдан, кайсы ырудан икә не җ ирле халыкка мө һ им тү гел. Иң мө һ име – ул ү з, кирә кле кеше. Ә Арарат тауларының буйларындагы авыл кешелә ре ө чен ул башка дө ньядан килгә н Алла бә ндә се.

Азат тау кешелә ре ө чен кү чтә нә члә р, ир - атлар ө чен Дагыстан осталары тарафыннан эшкә ртелгә н металл ә йберлә р, ә хатын – кызлар ө чен һ инд һ ә м Хә рә змидә н аллы - гө лле ефә к ялтыравык тукымалар, ә бала - чагага Фирганә далаларыннан сирә к очрый торган тә м - томнар, киптерелгә н җ имешлә р, хө рмә, ө рек, инжир, нечкә тышлы кавын алып килә иде.

Ү злә ре сатып алган ә йберлә реннә н канә гать хатын - кызлар һ ә м ир - атлардан кү ң елле гө релте тарала. Шаулаша - гө рлә шә, балаларын тотып алар ө йлә ренә таралышалар.

Бушап калган машинасының ишеклә рен, капкачын ачып су һ ә м чү прә к алып тимер атының астын - ө стен, эчлә рен юып ала.

Машинасын юарга керешә. Ә кү ң еле белә н яшь кызлар һ ә м егетлә рне кө тә. Ә леге яшь һ ә м илаһ и хатын - кызлар сайлап алынган нечкә зә выклы сатып алучылар. Аерым йө рә к дулкынлануым белә н ул кү ктә ге йолдызларга тиң ә леге фә рештә лә рне кө тә. Ул аларны чыннан да матурлык һ ә м зирә клек фә рештә лә ре дип атый. Чө нки ү зенең гомерендә ул шигърият, астрономия һ ә м табигать тереклеге белә н кызыксынган һ ә м яхшы таныш хатын - кызларны кү п очраткан. Яшь кызлар Азатны яратып “Азорян” диеп атап аң а ү злә ренең серлә рен ышанып сө йлилә р. Аларга нә рсә кирә к булса шуны оялмыйча сорыйлар. Ә Азат ү з чиратында аларның сорауларына җ аваплар бирә. Алырга кирә кле ә йберлә рне онытмас ө чен куен дә фтә ренә язып куя.

Кайбер кызлар китә. Алар урынына икенчелә ре керә. Азатны кү ң елле елмаеп саф, ай йө зле, нурлы кү зле кызлар ә йлә ндереп ала.

Ходаем! Кайда ул? Кайда аның акылы? Бер мизгелдә аның ә леге кызларның акылны җ уярлык матурлыкларыннан башы ә йлә нә. Кызлардан килгә н нурлар эчендә ул эри, юкка чыга...

Шушы халә ттә кө чкә ишетелерлек тавыш белә н ул: “Кардә шлә рем, мин монда сезнең белә н, хә зер...”- дип сү з башламакчы була, тик аның фикере чуала, тә не ү зенә буйсынмый, Акылы кайдадыр, лә кин аның белә н тү гел. Уйлар эчендә сихерлә нгә ндә й басып тора.

Хатын - кызны бары тик хатын - кыз гына җ иң ә ала. Аның каршында хә тта шайтан да кө чсез, чө нки ул ү зе кү клә р һ ә м тормыш мә хә ббә те.

Берничә сулыштан соң Азат яң гырау сихри тавыш ишетә һ ә м ә керен генә башын шул якка таба бора.

Борса, оялуын озын керфеклә ренә яшереп Зө һ рә йолдыздай наз чә чкә н кү злә рен аска каратып салават кү передә й кашларын уйнатып ай нурлы йө зе белә н аң а бер кыз карап тора.

Озын кара керфеклә ре һ ә м кашлары атылган йолдызлы кара мә рҗ ә нне хә терлә тә лә р.

Ә леге кыз башкаларына:

-Дусларым, тынычланыгыз. Барыбыз бергә тү гел, берә м - берә м генә килик, - ди. Азат тиз генә машинасыннан дә фтә рен ала һ ә м берсе артыннан берсе тезелгә н кызларны кө тә башлый. Ә теге кыз - Дзета тә ртип саклый.

Азатның алып килгә н товарлары зур тукыма кисә генә тезеп куела. Һ ә р кыз килеп ү ткә н юлы ү зе сораган ә йберен ала. Ә болар исә алтыннан сирә к эшлә нә торган бизә нү ә йберлә ре. Алмаз, ак һ ә м кара энҗ е. Таулы Бадахшан ташларыннан ясалган бизә нү ә йберлә ре, бабыл һ ә м кә шимир шә ллә ре, Алтын даладан хуш исле тө нә тмә лә р, йомшак яулыклар, Хә рә змидә н китертелгә н тә н япмалары, фарсы һ ә м тө рек теллә рендә ге шә рык шигърияте, сирә к китаплар.

Канә гать калган, инде яң а тө рле ә йберлә р сорый башлаган кызлар сатып алган нә рсә лә рен бер - берсенә кү рсә тешә, мактаныша башладылар. Яшь матур кызлардан кыр һ ә м бакчаларда ү скә н чә чә клә р нуры чагыла иде. Ә леге илаһ и затлар басып торган җ ирдә һ ава серле, хуш исле, татлы исерткеч Арарат таулары исе аң кый.

Шуң а да микә н ә леге кызларның кечкенә сылу кулларына нә зә кә тлек белә н генә тоткан китапларны алулары һ ә м аларны чиста яулыкларга тө реп куюларын кү зә тергә ярата иде шул Азат. Алар шигърият һ ә м мә хә ббә т кыйссалары гына тү гел, астрономия турында фә нни һ ә м хайваннар дө ньясы турындагы китапларны да сорыйлар.

Ә леге илаһ и затлар арасында Азат ү зен җ иң ел, бә хетле итеп сизә. Ул ү зен бар табигать белә н тә ң гә л итеп тоя. Лә кин вакыт уза. Галә м яктырткычларын ү згә ртеп булмаган кебек вакытны да туктатып булмый. Менә “фә рештә лә р башлыгы” Дзета тавышы килә. Ул барлык кызлар исеменнә н сө йли:

-Кадерле дустыбыз Азарян! Без синең кардә шлә рең, барыбыз да Ходайдан һ ә м тау иялә реннә н сиң а исә нлек, мә хә ббә т һ ә м бә хет, тулы озын гомер сорыйбыз. Һ ә м барыбыз исеменнә н дә шушы тө ргә кне бирә без. Монда сиң а юлга тә м - том. Безне онытма. Ә без сине гел кө тә рбез.

Бераз оялып кына Азат сө енеч тулы кү злә рен ялтыратып “Очрашканга кадә р” дип хушлаша. Кызлар елмаялар.

Сө екле сә ү дә гә ребез корыч атын кабыза һ ә м юлга кузгала. Юк, аның ә ле китү е тү гел. Ү зенең дустын кү рмичә, аның ө енә кереп чыкмыйча китә алмый ул. Дусты аркасында Арарат далаларында ү з кешегә ә йлә нде дә бит инде ул. Азат аң а абыем дип дә шә. Аларны тормышка уртак караш, кешелә рне ярату, шә рык шигърияте, сирә к китаплар, фә лсә фә һ ә м шахмат уены берлә штерде.

Арарат далаларында аны барысы да фарсы кешесе диеп, ә олылар “уен- кө лке” белә н “Ул - фарсы, лә кин ә ле анарда гарә п һ ә м тө рек каны да буталган” диеп кө лә лә р иде.

Мә ктә птә олы сыйныфларда укыганда ук ул чынлап торып кешенең ничек барлыкка килү е һ ә м табигать белә н тә ң гә л килеп яшә ве белә н кызыксынды. Бу турыда кү п кенә мә калә лә р укыды.

Дө нья, табигать серлә рен ө йрә нү аның яраткан шө гыленә ә йлә нде. Кая гына барса да аның яраткан китаплары, фә нни журналлары ү зе белә н булды. Боларга ул беркайчан да акча жә ллә мә де. Ү зенең олы яшьлә рдә ге физика укытучысының сү злә ре ә ледә н - ә ле исенә тө шә иде. Кеше - галә мнең чиксез бү лә ге, йолдыз баласы, безнең гомеребез һ ә м ү лемсезлегебез йолдызга тиң. Ул мә ң ге уттай яна. Ә утта мә ң ге тере су белә н туклана. Чиксез галә мдә адашып, лә кин тормышның мә гънә сен эзлә п. Ул дө нья серлә рен эзлә гә ндә генә яши, эзлә нү дә н туктадымы, ул бушлыкка ә йлә нә, ү лә.

Димә к, минем яшь дусларым! Һ ә рвакытта дө нья һ ә м табигать серлә рен эзлә гез һ ә м сез дө нья мә шә катьлә реннә н ирекле булырсыз. Сезнең хә терегез һ ә м акылыгыз – могҗ изалы кө ч булып беркайчан да югалмас.

Укытучысының акыллы сү злә ре аның тормыш нишанына ә йлә нде. Гомер узган саен ул бер нә рсә гә тө шенә барды. Кеше ә ле ө лгерешенең соң гы ноктасына җ итмә гә н. Ә ө лгереп җ итә икә н – ул табигать бү лә ге буларак аны галә м бушлыгы ү зенә суырачак.

Кызганыч. Лә кин дө нья шулай яратылган.

Табигать турындагы фә ннә рдә н тыш Азатыбызны тагын теллә р кызыксындырды.

Бигрә к тә тугандаш теллә р ү зенә җ ә леп итте аны. Гарә п, фарсы, тө рек теллә ре. Бу теллә р аң а музыка коралларының җ анлы авазлары булып ишетелделә р. Алар аң а шатлык хисе белә н беррә ттә н кү ң ел тынычлыгы, тормышка мә хә ббә т, ү з - ү зенә ышаныч та бирә лә р иде.

Тарихны ө йрә нү дә н ул җ ир шарының бар кешесе дә бер тудыручыдан, ө ч миллион еллар элек Эфиопия җ ирендә барлыкка килү ен, аннан ә керенлә п 2, 8 млн. елларга сузылган Африка тормышыннан соң планетаны яулап алу максатында ү сү ен аң лады.

Һ ә м 60-70 мең ел эчендә бар җ ир шарын тутырулары турында да белде. 2, 8 млн. ел элек безнең ата - бабаларыбыз һ ә р нә рсә не ясарлыкка ә йлә нгә ннә р. Ә 60 мең ел элек акыл, зирә клек хө кем сө ргә н. Ә соң гы 10 мең ел акыллы – зирә клә р, ө стә венә сак нә фселелә ргә дә ә йлә нделә р. Артык акыллы зирә ккә ә йлә нү дә н кеше юкка чыкмаса ярый инде, диеп уйлады Азат ү зенчә фикерә п.

Соң гы 40 - 50 мең ел эчендә кешелә р ү злә ренең башлыклары белә н ыруларга, тө ркемнә ргә бү ленделә р. Кешелек кү пкә арткан. 40 мең ел элек дө ньяда 100 - 160 мең кеше булган. Бер тө ркеме шә рык булсын. Нил, Евфрат, Тигр елгалары ярында, Аравия ярымутравы, кече Азия ярымутравы, Кара, Кызыл диң гезлә р, Фарсы култыгы янында урнашкан Шә рык җ ире. Икенче тө ркемне Кө нбатыш дип алыйк. Шә рык иллә реннә н тотынып Кө нбатыш Җ ир Уртасы диң гезе ярларына, Балкан ярымутравына, Ә дрә н диң гез, Дунай елгасы ярлары, Тө ньяк Африкага тоташып Пиренея ярымутравына таба ү злә ренә гади генә тораклар ясаганнар.

Җ ир уртасы диң гезенең тирә – ягында, Нил, Евфрат һ ә м Тигр елгалары ярларында соң гы 10-12 мең ел эчендә кирә генчә зур ук беренче шә һ ә рлә р тө зелгә н. Шул вакытларда кү к җ исемнә ре, Җ ир шары турында ө йрә нү лә р барлыкка килгә н.

Беренче язу, музыка, математика, медицина чә чә к ата башлаган. Кеше матур киенергә, дө рес һ ә м тә мле тукланырга, яшә р ө чен яхшырак шартлы ө йлә р тө зергә ө йрә нгә н. Ул инде хә зер табигать кө члә реннә н, ачлыктан, юклыктан чыгу юлларын ө йрә нә башлаган. Табигать кү ренешлә рен алдан кү рергә ө йрә нгә н. Ул “уйлый” башлаган. Кеше ө чен аның акылыннан соң гысы - тел. Кешенең теле ү сеш алган саен акылы да ү скә н. Элек кешелә р тә н ә гъзалары белә н сө йлә шә торган булсалар, хә зер инде аерым авазлар кулланып та сө йлә шә башлаганнар.

Кешелә р кү пме булсалар, авазлар да шулкадә р ү к кү брә к булганнар. Бер җ ирдә яшә гә н халыклардан ү злә ренә бер тө рле авазлар чыккан. Менә шуннан тө рле ырулар, ырулардан хас теллә р барлыкка килгә н.